Морко районысо Унчо кундем — 2019 ийыште моткоч кумдан палыме вер, лач тыште финн-угор тӱнян рӱдыверже. Идалык мучко Унчо кундемысе калык да тудын унаже-влак родо-тукым калыкнан тӱрлӧ пайрем йӱла да радамже дене палдарышт. Унчо кундемыште гына аралалт кодшо эше ик пайрем йӱла уло – тиде Изарня кас. Марий кундемысе калыкым тиде пайрем йӱлан эртарыме радамже дене палдарыде кодаш нигузеат ок лий. Молан манаш гын кызыт, шыжым, Унчышто тиде йӱлам шуктат.
Унчо велне тоштыеҥым идалыкыште кум гана шарнен пелештат: Кугече пайрем деч ончыч Сорта кечын, изарнян – тиде эр кочкыш; Семык кечын, вӱргечын, мӧҥгыштӧ мончаш олтен уштен пуртат да вес кечынже, изарнян, шӱгар ӱмбаке кочкышым намиен пукшат – тиде кечывал кочкыш; пытартыш кас кочкышым Изарня касыште пукшат. Кугырак-влакын ойлымышт почеш, ош тӱняште илыше-влакын идалык эрта гын, вес тӱнясе-влакын — ик кече.
Тиде кечын, тоштыеҥ-влакым порын шарнен, кочкышым пукшат. Изарня касым шыжа тылзын 14 кечыж гыч (Покро) тӱҥалын теле тылзын 19 кечыже (Теле Миколо) марте эртараш лиеш. Теле Миколо деч вара тидым ышташ огеш лий. Ожныракше тиде кечым лач изарнян гына шуктеныт, тунам родо-тукым тӱҥ шотышто ялыште илен. А кызыт ялыште паша вер укелан кӧра шуко еҥ олаште ила, сандене родо-тукымым вучен, шуматкечынат эртарат. Но пайрем лӱмжӧ тыгак аралалт кодын.
Палемдыме кечын эрдене иктаж вольыкым шӱшкылыт, вӱрым луктыт. Ожныракше шорыкым але тагам ойыреныт. Кызыт утларакше комбым, чывым ямдылат. Комбын але чывын вуй ден йолжым ушташ ямдылыме кӱмыжыш пыштат. Шорык але тага вуйым, пелыгыч шелын, сайын эрыктен мушкыт, угыч ваш кылдат да шӱр лемыш пыштен шолтат. Лӱмын йыргешке киндым, муно дене шӱрыман перемечым, туарам, мелнам кышыл дене кӱэштыт. Пытартыш мелнам уштен пелешташ посна ойырен кодат. Ончылгоч пурам шолтен ямдылат. Ӱстембаке тичмаш мелна кышылым, моло кочкышым шындат. Ожныракше тӱҥ шотышто яндар вӱд дене шуктымо ковыштам луктыныт, салмамуным, шӧр-торык йӧрварым шолтеныт. Ӱстел воктеке теҥгылым але изи ӱстембалым шогалтат да тушко лӱмын тоштыеҥым ушташ ямдылыме кӱмыжым, пура ден аракам пышташ атым, чайгоркам вераҥдат. Тышкак тага вуйым пыштат, талиҥга дене шӱрым, шӱрышкӧ совлам пыштен ямдылат. Кӱмыж йыр кум сортам пижыктат: киямат тӧра ден савуш-влаклан; суртысо тоштыеҥ-влаклан; моло родо-тукымлан (южо еҥ кумшо сортам омсадӱрышто ончен шогышо-влаклан манын чӱкта).
Кастене тоштыеҥ-влакын лӱмеш олтымо мончаште, пӧръеҥ-влак пӧръеҥым, ӱдырамаш-влак ӱдырамашым кычкырен, монча шокшым пуэн, леве вӱдым пыштен, ужар выньык дене мончаш пуртат. Мучашлан кӱмыж дене леве вӱдым шындат, тушко выньыкым пыштен кодат.
Мончаш пурен толмеке, родо-тукым дене ӱстел йыр чумыргат. Толшо уна-влак яра кид дене огыт тол, могай-гынат кочкышым пеленышт кондат. Чылан кынел шогалыт. Ӱдырамаш, ӱдыр-влак шовычым пидыт, пӧръеҥ-влак упшым упшалыт. Касын озаже, тиде йӱлам палыше пӧръеҥ, упшым упшалын, тоштыеҥ-влакын лӱмыштым пелештен, сортам чӱкта. Пытартыш кӱэштме мелнам, озан киндыжым пӱчкын, кӱмыжыш пышта. Эше ик мелнам уштен
пелешташ посна налеш да тиде мелнам, моло кочкышым тыгыдын катен ушта, кӱмыжыш опта. Тидын годым шкежат изин-изин пурлеш. Тыге ыштыме дене пелештыме шомакет тоштыеҥ деке миен шуэш манын ойлат. Шоҥешталтше пурам, аракам лӱмын ямдылыме атыш изин-изин опта, шкежат подылеш, талиҥгасе шӱрым, чайым пелештен пудырата. Суртыш погынышо-влакат тудын семынак ыштат. Пелештыше пӧръеҥ, кажныжын кондымо киндыжым пелештен, тиде кӱмыжышкак катен пышта. Киндым кондышо озат шке киндыжым, тоштыеҥ-влакын лӱмыштым пелештен, изин катен, кӱмыжыш опта да ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влакым шке чесше дене сийла. Нуныжат киндым кондышо еҥетын тоштыеҥыштын лӱмыштым пелештен кочкыт.
Тиддеч вара чылан ӱстелтӧрыш шинчыт. Пелештыше пӧръеҥ юмо лукеш сортам чӱкта, тичмаш мелнам пелештен пӱчкеш, юмо деч аралтышым йодеш. Тоштыеҥ-влакым уштен пелештыме годым нунын деч йодаш огеш лий, «шужо, йӧным ыштен шогыза» маныт. «Шужо» мут чыла каласыме мутна, ямдылыме кочкышна миен шужо манмым ончыкта. Оза кува чылалан шӱрым талиҥгаш пыштен пуа. Шорык вуйысо вуйдорыкым чылалан пукшат, лу воктенысе шылым кочкыт.
Ӱстелтӧр гыч лекмеке, ӱстембалым ӱштылыт да пудыргым, шыл деч кодшо лум уштен пелештыме кӱмыжыш оптат.
Кажне ешын тоштыеҥым ужатыме верже уло. Тӱҥ шотышто капка меҥге воктене але олмапу йымалне. Пелештыше еҥ кӱмыжым, моло-влак кӧ шӱрым, кӧ пура, чай, арака атым нумалын, почела уремыш ужаташ лектыт. Эн ончылно пелештыше еҥ кая. Пӧртеш кӧ-гынат кодшаш. Ужатыме верыш миен шумеке, чоклышо еҥет, пелештен, кӱмыжысӧ кочкышым мландываке ястара. «Йӱза, кочса, шерда темын коштшо, сурт-печым, вольыкым да кайыквусым ятлен ида кодо, мемнам вурсен ида кай» манын каласеныт. Пура атым кучымеке, адак пелешта, мландываке пурам тӱчыкта, шкеат изин подылеш. Вара моло-влаклан рат дене колта. Нунат, тоштыеҥ-влак серлаген кайышт, тӱрлӧ осал деч аралалташ йӧным ыштышт манын сӧрвален пелештен, мландываке тӱчыктат, шкештат подылыт. Еш кӧргыштӧ сайын илаш, пошкудо-влак дене келшаш, пакчагӧргӧ саска шочаш, кинде да окса перкеан лияш, йочалан сайын тунемаш да кажныжат таза лияш йӧным ыштен шогышт манын каласат. Аракамат тыгак пелештен пыштат. Угыч пура ате ден арака атым пелештыше еҥ куча да пытартышлан, чыла сайым йодын, кодшыжым ястаралеш. Кӱмыжым, шӱр талиҥгам, совлам, пура, арака, чай атым, кӱшкырак ыштен, кушко-гынат кумыктен кода. Кӱмыжышкӧ пыштыме тичмаш мелнам мӧҥгеш кӱмыжышкак пышта, пырля кумыкта.
Тиде мелнам эрлашыжым кугурак вольыклан пукшат, а моло кочкышым кайык але чыве кочшаш, нуно шулдыран улыт, тоштыеҥ-влаклан намиен шуктат манын, калыкыште ойлат.
Чылан пӧртыш пурымеке, нуным пӧртеш кодшо-влак кинде да пура дене вашлийыт. Эн ончыч пелештыше пӧръеҥлан пуат, а вара моло-влаклан пурлыктат. Ужаташ лекше-влак деч «Тоштыеҥ-влак мом каласен кайышт?» манын йодыт. Ужатыше-влакет кажныже, мом-гынат каласен (сай, келшен илыза, ида черлане але кинде вес ийын сай шочеш, илыш куштылемеш, да тулеч молымат), киндым пурлеш, пурам йӱэш. Адак угыч ӱстелтӧрыш шинчыт. Озавате, пагален толшо уна-влаклан тауштен, пурам йӱкта. Вара чылан чайым йӱыт.
Чыла йӱлам шуктен пытарымеке, икмыняр жап гыч омсам, капкам почын-лектын коштман, тоштыеҥ-влаклан сайын каяшышт йӧным ыштыман.
Толшо уна-влаклан иктаж кочкышым пырля пуэн колтат.
Кызытсе жапыште пӧръеҥ уке гын, тиде сомылым йӱлам палыше ӱдырамашат шуктен кертеш. Но воктекыже изи пӧръеҥ йочам шында. Ӱдырамаш пелештен шога, моло сомылжым йоча шукта.
Тыге идалык мучко тоштыеҥ-влакым пагален, шарнен ила Унчо калык. Кугурак-влак дене пырля самырык, йоча-влакат лийыт, нуно эртарыме радамым ужыт, илен-толын нунат шке тукымыштым палаш да пагален илаш тӱҥалыт. Мыят тиде радамым изием годымак Кргори кочамын, ача-авамын эртарымыштым ужынам, тиде йӱлам кызытат шуктена.
Римма Петрова,
Унчо школышто марий йылмым
да сылнымутым туныктышо.
