Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже А.Александров Морко районышто веле огыл, республикыштыжат палыме да пагалыме еҥ. Олыкъялын эргыже илыш курымыштыжо могай гына пашам ыштен огыл, чылажат лектышан лийын, да чон кумылын тыршымыже сай саскам пуэн.
Эртыме корно куштылго лийын огыл
Анатолий Александровичлан тений 15 октябрьыште кандашле ик ий темеш. Тӱжвач ончалын, тудлан тынар ийым от пу. Вет тудо эре чулым лийын кушкын, эше самырыкше годымак спорт дене пеҥгыде кылым кучен. Адакшым ӱмыр мучко манаш лиеш мӱкшым ончен. Культпросветучилищыште, вара Марий пединститутышто тунемын. Вузышто шинчымашым погымыж годым тале ечызе лийын. Художественный самодеятельностьлан шӱман. Вуз деч вара Шеҥше школышто кок ий ыштымек, аваже шочмо ял деке лишкырак толаш ӱжын да тыге Азъял школышто ышташ тӱҥалын. Тыште урокым наҥгайыме деч посна школ директорын алмаштышыжлан тыршен. Чолгалыкшым ужын, коммунист семын тудым Морко СПТУ-шко директорын алмаштышыжлан налыныт. Тыштыже тудо художественный самодеятельность коллективым чумырымыж дене ойыртемалтын. Вара партий райкомын пропоганде ден агитаций отделжым вуйлаташ ӱжыныт. Тушто кум ий ыштымек, уэш профтехучилищыш колташ йодын. Вет шӱм-чонжо художественный самодеятельность деке эре ӱжын, манмыла, малаш эрыкым пуэн огыл. Йодмыжым шуктеныт да тыште уэш самодеятельностьым вияҥден колтен, вуйлатыме коллективше тӱрлӧ кӱкшытан конкурслаште участвоватлен да призовой верлам наледен. Тыштак тудлан республикысе тўвыран сулло пашаеҥже чап лӱмым пуэныт.
Илен-толын, Александровлан ялозанлык пашаштат шке вийжым тергаш логалын. Шочмо кундемысе «Родина» колхозышто председательын кургым ямдылыме шотышто алмаштышыжлан ышташ тӱҥалын. Шинчымашым погаш манын, Горький олашке куд тылзаш курсыш колтеныт. Тыште тудо чынжымак келге шинчымашым налеш, экзаменым визытлан гына сдатла, диплом пашам «отличиныйлан» воза. Тылеч вара «Новый путь» колхоз председательлан ышта. Тыште тыршымыж годымак калык хорым («Родина» колхозышто ыштымыж годым Эстонийыш миеныт, тушто лач тыгай хорын выступленийжым ужын) поген, тыгай коллективлан тӱҥалтышым ыштен да тудо варажым калык лӱмым сулен налын, академическийыш савырнен. Тыште А.Александров шкежат ик эн тале участник семын кызытат ойыртемалтеш.
Колхоз председательлан ыштымыж деч вара Александров уэш СПТУ-шко пєртылеш, ик ий утла тунемме озанлыкым вуйлата. Тылеч вара районысо тӱвыра отделым вуйлаташ ӱшанат. Тыште 1990 гыч 2001 ий марте сулен налме канышыш лекмешкыже ыштен. Тиде пагытыште тудын тыршымыж дене кум тоштерым, Чодыраялыште да Шеҥшыште марий тӱрым, вургемым ямдылыше студийым почмо. Ыштыме моло пашажат суапле. Тудын сай эҥертышыже – Валентина Алексеевна пелашыже. Кодшо ийын шӧртньӧ сӱаным палемденыт, тушко уло родо-тукымжо погынен.
Мӱкш пелен – мӱкш семынак
А.Александровын ик эн йєратыме пашаже – мӱкшым ончаш. Тидын нерген кумданракын палдарена.
Эше кодшо курымын кумлымшо ийлаштыже Анатолийын ачаже Кожлаер ялсовет председательлан ыштен. Тудо отар гыч ялышкыже икмыняр мӱкш ешым конден шынден улмаш. Шке сурт пелен огыл, Анатолийын чӱчӱжын пакчашкыже. Сар тӱҥалын. Анатолийын ачажат, чӱчӱжат элым аралаш каеныт. Ачаже сареш вуйжым пыштен, чӱчӱжӧ шучко кредалмаш гыч мӧҥгӧ пӧртылын. Анатолийын аваже чӱчӱ деке мӱкш ончаш полшаш эре коштын. Тыге мӱкш ешым лучко марте шуктеныт. Нуным кокыте шелыныт: чӱчӱжӧ шкеж дене кандаш омартам коден, Александровмытлан – шым омарта логалын.
Пединститутын химико-биологический факультетыштыже тунеммыж годым Александровым Татарстанысе Менделеевск олашке практикыш колтеныт. Тушто химзавод-шамыч лийыныт. Тӱшкагудышо иленыт. Икана эрдене кынелын, уремыш лектын да пече пырдыжыште кечыше мӱкшиге ешым ужын. Верысе ик палымыж деч мешакым муаш йодын. Анатолий мӱкшиге ешым кидше дене мешакыш удырен-удырен поген да тиде рвезылан кандаш меҥге коклашке мӧҥгыжӧ пуэн колтен. Эрлашыжым онча – тудо оҥаштак тудо верыштак адак иге еш кечен. Адак тыгак поген да тудо рвезыланак пуэн. Тыге икмыняр гана. Молан тыге лийын, Анатолий Александрович кызытат раш вашмутым ок му. Вара Олыкъялыште мӱкшиге ешым чӱчӱжлан погаш полшен.
— Очыни, мыйын мӱкшым ончаш пиалем уло, сандене тиде пашалан кӱлынак пижым. «Пчеловодство» журналым налаш тӱҥальым, тушто шуко уым палаш йӧн лие. Мӱкшавам почта кыл йӧн дене налаш лиймымат пален нальым. Тыге кавказский, карпат урлыкым ашнен ончышым. Ешым шелаш, отводкым ышташ, мӱкшавам лукташ тунемым. Икманаш, мӱкш ончымо пашан шуко секретшым пален нальым, — шарналта А.Александров. – Тунам мыйын отарем койын оваргаш, кугемаш тӱҥале, а чӱчӱмын – мӧҥгешла, пытен толын. Тудо ойла, пуйто мыйын мӱкшем тудын отарже гыч мӱйым шолыштеш. Толынат ончен, терген, но шолыштмым рашемден кертын огыл. Тудо ийын мўй, чынжымак, шагал лийын, мемнанат тыгаяк сӱрет палдырнен. Илен-толын, отарем шӱдӧ еш мартеат кушко.
Ик ийын отарыштыже латик еш веле кодын. Тунам мӱкшым осал тушман, варроатоз пудий, авалтен улмаш. Тӱҥалтыш жапыште тыгай ешым кузе эмлаш – пален огытыл да темлымашыжат уке гаяк улмаш. Варажым веле ты пудийым пытараш тӱрлӧ йӧным кучылташ тӱҥалыныт. Вес ийынжак отарым кумло кум омарта марте кугемден. Эше кӱзышаш мӱйым налын кертын.
Ик ийын шошым омшаникышкыже вӱд пурен. Тунам А.Александров ден эргыже, Саша, Марий калык погынын делегатше семын, Йошкар-Олашке каеныт улмаш. Пел отар мӱкш пытен. Чын, вес ийынжак адак уэш ончычсо нарак ешым поген шуктен. Ынде мӱкшан омарта-влакым телылан мончашке вераҥда. Тушко кумло вич омарта пура. Чын, тений омшаникым ачален, тушко уэш омартам шындылаш палемден. Кызыт отарыштыже витле еш уло.
Пошкудыланат полшаш ямде
А.Александров самырык, тӱҥалше мӱкшызє-влаклан ой-каҥаш дене веле огыл полша, ешыжымак пуа. Мутлан, Олыкъялын старостыжо И.Леонтьев дене пеҥгыде кылым куча. Тудыжын тракторжо уло, эре полышкала. Анатолий Александрович Игорьлан куд еш мӱкшым пуэн. Тудыжын эргыже, ала мӱкшым ончаш тӱҥалына манын, тошто отарла гыч икмыняр яра омартам конден улмаш. Омарта лачеш веле толын. Тыге мӱкш нерген йӧршеш палыдыме еҥым у пашалан шӱмаҥден, ончаш туныктен, лудашыже ятыр журналым, книгам пуэн. Мӱкш ончымо дене кылдалтше могай гына пашам ыштен огыл (шошым омартам тӱжваке лукмо гыч шыжым омшаникыш пуртымо марте) чылажымат пырля ыштеныт. Ынде тудыжын отарже кумло кок еш марте ешаралтын. И.Леонтьевын мутшо почеш, тений мӱй лектыш пеш чапле лийын, манмыла, нигушко чыкаш.
А.Александров «Передовик» колхозлан мӱкшым кок гана коло еш дене ужален, тыгак коло ешым Шеҥше селаште верланыше озанлыкыш колтен. Тылеч посна ик палымыжлан лучко ешым ужален, кок-вич еш дене налше-шамычат лийыныт. Икманаш, тудын мӱкшыж дене ятырын отаран лийыныт да кызытат тауштен илат.
Эн шуко мӱйым могай ийыште кӱзенда манын йодмылан Александров тыге вашештыш:
— Тений. Ты ган мӱкшлан вияҥашыже игечыжат келшыше ыле. Ик еш деч кок магазин дене кӱзымӧ. Чыла раме гыч мӱйым печатныйым гына кӱзенам. Тыге вишкыде мӱй ынже логал манын ышташ тыршыме. Кажне омарта кокла шот дене витле килограмм дене пуэн. Кундемыштына лишнак чодыра, пасу уке. Мемнан дене олык пеледыш мӱй, качествыже пеш чапле, тамле. Мӧҥгак толын налыт, олашкат колтымо, Моркышто ужалыме. Отарем 60 ийым темыме лӱмеш шындыме олма садыштем верланен. Тений олмажат чот шочын.
Мӱкш ешым Александров игым колтыктен, отводкым ыштен, шелын ешара. А кодшо ийын гын игым колтыктен огыл. Тидлан вощиным жапыштыже ешарен шоген, магазиным почеш кодде вераҥден.Туге гынат авам вашталташ йӧным муын, кандашле процент омарташте у еш оза-влак шочыныт.
Теле вашеш мӱкш еш-влакым сайын ямдылен. Шошым пуышаш мӱян шапаш раме-влакымат аралаш сакален. Шыште когарш лыве логалме деч рамыла ӱмбаке да йымаке ош арымшудым кӱрын оптен.
Мӱкш пелен мӱкш гаяк лийман – арам огыл калыкыште тыге ойлат. Його, ӧрканыше, тӱҥалме пашам мучаш марте шуктыдышо еҥ мӱкшызӧ лийын ок керт да мӱкшыжат тыгай айдемым ок йӧрате. Тидым А.Александров сайын пала. Тудым республик кӱкшытан совещанийлаште чўчкыдын ужаш лиеш, тушто шке шонымашыжым луктын ойлаш тореш огыл. Анатолий Александрович ынде самырык огыл, ийготшо шагал огыл погынен. Туге гынат йєратыме пашажлан ӱшанле кодеш. Кеҥеж мучко гаяк жапым Олыкъялыште, мӱкшотарыштыже эртара гын, шыже гыч шошо марте Морко посёлкышто чоҥымо шке пӧртыштыжӧ пелашыж дене пырля ила.
Анатолий Александрович эше шуко уныкан ача. Икшыве-влакат, пеленышт уныка-влакат Олыкъялыш толыт, кертмышт семын ачалан, кочалан полышкалаш тыршат. Александров кочкышым ямдылаш мастар. Мутлан, салмаште тушитлыме чыве шылым туге ямдыла, ме тиде кочкышым моктен-моктен кочна. Лӱмжат уло: «Александров семын шыл». Уста еҥ тудо чыла шотыштат устак.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
