Кужэҥер районысо «Искра» ялозанлык артель производственный кооперативым (колхозым) да «Куженерский» ООО-м вуйлатыше Н.Поликарповлан – 65 ий, колхоз председательлан сайлалтмыжлан – 30 ий. Тудо тиде пашам республикысе озанлык вуйлатыше-влак кокла гыч ик эн кужу жап кӱрылтде шукта.
Тӱҥалтыш ошкыл
Командировкыш мийымына кечын Н.Поликарпов эрдене эрак «Куженерский» озанлыкыште ыле. Правлений пєртыш пурымыж деч ончыч машинавечыш ончалаш толын. Тыште специалист-шамыч дене вашлие, тачысе кечылан шуктышаш паша нерген каҥашышт, лекше йодыш-влакым рашемдышт, вара мастерскойыш кӱртньӧ печым ыштыше-влак деке пурен лекте. Печыжым машинавечым йыр авыраш ямдылат улмаш. Тудын паша кечыже кажне гана тыгеракак тӱҥалеш. Теве ынде ме озанлык правленийыште улына.
Николай Александровичым йоча пагыт годсек палем. Йывансола школышто лу классым ик ийлан ондакрак тунем пытарыш. Вара Марий кугыжаныш университетын ялозанлык факультетышкыже пурыш, зооинженер специальностьым нале. Направлений почеш тудым У Торъял районысо «Прогресс» колхозыш колтеныт. Тыште пел ий наре гына ыштен шуктен, Совет Армий радамыш налыныт. Армий деч вара шочмо озанлыкышкыже пєртылын, тыште тудлан тӱҥ зоотехникын пашажым ӱшаненыт.
— Колхозышто тӱҥ специалист улмем годым председательлан Виссарион Александрович Краснов ышта ыле, — шарналта Н.Поликропов. – Мый шкеак сӧсна ашныме Эҥыжсола комплексыш начальниклан каяш йодым да кумылем шуктыш. Тунам тиде коллективым вуйлатыме шотышто нелылык лектын ыле. Мыйын тыште ыштымем годым комплекс республикыштат ойыртемалташ тӱҥале, идалыкыште 300 тонн олмеш 340 тонн марте шылым ыштен налынна. Тыште пашам ыштымем мыланем утларак шуаралташ, вуйлатыме опытым погаш полшыш. Мыланем тунам партий обком секретарь Федор Андреевич Хохлов кугурак должностьян пашам темлыш, адакшым район гычат колташ кумылан огытыл ыле. Тыге 1990 ий шыжым мыйым колхоз председательлан сайлышт. Такшым пашамлан тореш лияш шонышо-влакат лийыныт. Комплекс начальник улмем годымат, колхоз председательлан сайлымекыштат да шкаланем илыме пєртым чоҥаш тӱҥалмекат вуйшиймаш-влак пуреныт. Толыныт, тергеныт, воштылал каеныт. Мый тунам колхозник-влаклан манынам: «Шкаланем пӧртымат ом ыште, начар оралтыште илем гын, мыйым тый вес гана воштылаш тӱҥалыда». Тылеч вара вуйшиймашым возышо-шамыч лыпланеныт.
Усталык самырыкше годымак палдырнен
Такшым Николай Александрович эше школышто тунеммыж годымак ятыр кидпашам ыштен моштен. Шочмо Йывансолаштыже Поликарповмыт ешыштлан у пӧртым нӧлтымӧ годым Николай шке кидше денак рамым ыштен. Тудо кызытат эше шке верыштыжак шинча. Пӧръеҥ-влак бригаде пєртым чоҥымышт годым Николайымат коллективыш налыныт. Теве тунамсе колхозын парторгшо Ю.Репинлан пӧртым нӧлтымышт годым Николай окна янакым шынден. Тыгак коҥгам опташат еҥым йодын огытыл, шкеак тиде пашалан пижын. Тылеч посна сонарзе пашалан шӱмаҥын. Колхозым вуйлатымыж годым шке вӱташтыже шагал огыл вуй вольыкым пукшен ӧрдыктарен.
— Паша дечын лӱдмӧ огеш кӱл, тунам чылажат лектеш, — ойла председатель. – Вуйлатыше лияш, очыни, шочашак кӱлеш. Тый коллективыште мо ышталтеш – коваште денак шижын моштышаш улат. Калык дене ик йылмым муман, икоян лийман, мый начальник улам манын, кугешнен коштшаш отыл, еҥ-влак тый денет кеч-могай жапыштат мутланен кертышт, шкендычым нунын дене тӧр шындышаш, тыглай айдеме семынак ончыктышаш улат. Тунам гына тыйым калык пагалаш, умылаш тӱҥалеш.
Неле пагыт
Тунам , 90-шо ийла тӱҥалтыште, пагытшак неле ыле. Пошкудо колхоз-влак пазар саманым чытен ышт керт, панкрутыш лектыч. А тиде колхоз, кеч виянжак лийын огыл, аралалт кодо. Чылажат вуйлатышылан, тудын жаплан келыштаралт, неле йодыш-влакым рашемдымаште чын корным муын, ойырен налын, калыкым ўшандарен, шке почешыже вўден каен моштымыжлан кєра колхоз вияҥме корныш шогалын.
Председательлан ышташ тӱҥалмыж годым колхозышто 452 еҥ шотлалтын. Кажныжлан пашам ситараш, пашадарым тўӱаш кӱлын. Эше пагытше тыглай огыл лийын, бартер йӱн кумдан шарлен. Теве Йывансола участкым кучаш тунам кугу роскотыш пурымо. Тыште машинавечат, мастерскоят, молат лийыныт. Чылажымат Йӱледӱрыш, рӱдӱ илемыш, кусарышт. Тидым ужын, «Поликарпов ынде колхозым пытарынеже» манше-влакат лектыныт. А вет тиде чын корно лийын, моло кундемлаштат тыгай йӱнланак эҥертеныт. Тӱҥжӧ – роскотым шагалемден, изирак коллектив дене шукырак пашам ыштен шукташ, лектышым палынак нӧлталаш кӱлын.
— Кеч-могай пашаче коллективыштат вӱдышӧ, ончыч кайыше, тудлан ӱшаныше лидер лийшаш, — манеш Н.Поликарпов. – Почешыже варажым моло-влакат шупшылалтыт. Мӧҥгыштӧ лият, а калык пашам ышта гын, тиде шот огыл. «Тудлан ок кӱл гын, мыланнаже мо?» манын, калык шоналтен кертеш. Мутлан, йӱдым механизатор мландым пушкыдемда. Мый тудын деке кастене миен савырнем. Тыге пасум куралше шоналта: мыйым монден, ӧрдыжеш коден, кудалтен огытыл, тугеже ме иквереш улына. Пасушто тыршышын ала иктаж-могай йодышыжо лектеш? Айдеме лач паша дене гына ок иле вет, ала тудын еш илышыштыже нелылык уло, ала полыш кӱлеш? Чылажымат шотыш налат, паша кумылым нӧлталаш тыршет.
Мутым пуэнат — шукто
Вуйлатышылан тыгай йодышым пуышна: пашаште мо кумылым волта? Вашмут тыгай лие:
— Кызытсе пагытыште кутырен-кутырен гына ыштыман. Ме планым ыштенна, ончыкыжым кузе лийшашым рашемденна да мый, мутлан, ик жаплан колхозышто лийын омыл да кутырымына семын нимоат ышталтын огыл гын, тидыже, манмыла, мыйын кумылем чотак волта, шыдым луктеш. Но тыгайже, куанен каласыман, мемнан дене ок шижалт. Мутлан, тӱҥ инженер Алексей Алексеевич Копаевым, тӱҥ зоотехник Роза Николаевна Бирюковам (тудо шукерте огыл илыш дене чеверласен — автор), мыйын алмаштышем, эргым Александр Николаевич Поликарповым, налаш гын, нуно ӱшанле улыт але лийыныт, кутырымына эреак жапыштыже шукталтын. Тӱҥжӧ — вуйышто мыланем тидыже молан кӱлеш манме шонымаш ынже лий. Коллективыште тидым кумыл гычак пеш писын пален, шижын налыт да варажым мо палемдымым шукташ йӧсӧ лиеш.
Ачан корныж дене
Н.Поликарпов кок эргым ончен куштен да илыш корныш шогалтен, шкеж гаяк ялозанлык пашалан кумылаҥден, шӱмаҥден. Нуным изишт годымак пеленже налын, озанлык пашан тамжым, шӱлышыжым шижын мошташ туныктен. Андрей Марий кугыжаныш университетыште агроном специальностьым налын, пытартыш жапыште «Куженерский» ООО-м вуйлатен. Но кок ий ончыч ӱмыржӧ трагически кӱрылтын. Кокымшо эргыже, Александр, тудат МарГУ-што тунемын, экономист-организатор специальностьым налын. Кызыт тудо ачажын алмаштышыжлан шотлалтеш, Николай Александровичын уке улмыж годым «Искра» озанлыкыште чыла пашалан вуйын шога. Н.Поликарповын пелашыже, Любовь Абросимовна, ятыр жап Йӱледӱр йочасадым вуйлатен, кызыт сулен налме канышыште. Вич уныкашт уло.
Кок озанлыклан вуйын шога
Кызыт Поликарпов кок озанлыклан вуйын шога. Кок коллектившат пашам икшырымын ышта. «Искра» колхозышто 87 еҥ шотлалтеш гын, весыштыже – нылле наре. Тений, мутлан, «Искра» колхоз республикыште вич тӱжем марте гектар кумдыкеш шурным ончен куштышо озанлык-влак коклаште кокымшо верыш лектын. Кок озанлык чумыржо 16 тӱжем тонн пырчым шийын. Тиде гана кокияш поснак куандарен. Уржа гектар еда 36 центнер дене лектын гын, кокияш шыдаҥ — 53 центнер дене. Озанлык-шамыч ий еда пасуштым кумдаҥдат. Ончычсо «Рассвет», Чапаев лӱмеш, Свердлов лӱмеш, «Родина» колхоз-шамычын яра кийыше мландыштым курал-ӱдат. Мутлан, тений «Куженерский» ООО-што кучылтмо мланде 540 гектарлан ешаралтын, Свердлов лӱмеш колхозын 1,2 тӱжем гектар яра кийыше мландыжым шурным пуышо пасушко савырыме, «Родина» колхозын – 800 гектаржым.
Тыште техникым эре уэмден толыт. Тений пырчым погымо кок «Акрос» у комбайн денат шийыныт. Вес ийлан «Куженерский» озанлыклан тыгаяк техникым налнешт. Ончычшо «Лида» белорус кок комбайным конденыт ыле. Тылеч посна куатле трактор, мландым пушкыдемдыме у агрегат-влакат улыт.
— «Искраште» пырчым эрыктен-коштышо у комплексым чоҥаш кӱлеш, — шонкала Н.Поликарпов. – Кызытсыж дене пасу гыч пурышо чыла пырчымак коштен шукташ неле. Нур гыч кондымо шурным комплекс гоч колтен, вигак левашыш аралаш пышташ кӱлеш. Шурнывечына кумдаҥеш гын, куатнат кугемшаш. Кызыт вет лачак ыштен налме продукцийын кугытшо дене гына илен лекташ лиеш. Ужалышаш сатуэт мыняр шукырак, илен лекташ тунар ӱшанлырак лиеш.
Кок озанлыкшынат тӱҥ сатушт – вольык продукций. Чылаже 1,7 тӱжем вуй тӱкан шолдыра вольыкышт уло. «Искраште» вўта-шамыч пеш тошто лийыныт, эсогыл сӱмырлаш тӱҥалыныт. Поснак ушкал ашныме ферме-влак тоштемыныт. Кодшо ийын озанлык Йӱледӱрыштӧ нылшӱдӧ ушкалым ашнаш ситыше вӱтам чоҥаш тӱҥалын да тений кеҥежым икымше вӱтажым тӱрыс чоҥен шуктен, тушко Йывансола гыч ушкал-влакым кусарыме. Тыште ынде паша условий палынак куштылемын, ятыр пашам механизм шукта. Вашке кокымшо вӱтажымат пашашке колтат. Тыштак родильный отделенийым, презе вӱтам чоҥат. Шушаш ийын чумыр пашам мучашлышаш улыт.
— Такшым ончыкыжым ушкалым ешараш шонена, но чылажат пашаеҥ-влак ситыме дене кылдалтын. Кызытеш доярке-влакым пошкудо районла гычат шупшыктена, — ойла Н.Поликаропов.
Тений «Искра» колхозышто кажне ушкал деч 6,5 тӱжем чоло килограмм шӧрым лӱштышаш улыт, чумыржо 2,2 тӱжем тонн лекшаш. Вес озанлыкыштыжат палынак ончыко кайыме. Таҥастарена: «Искра» колхозышто ӱмаште чумыржо 87 миллион теҥге доходым налме гын, тений 130 миллионыш шушаш. А кок озанлыклан шотлымаште чылаже кокшӱдӧ миллион теҥге погынышаш. Парышат ятырлан кугемшаш.
Чап лӱм шке ок тол
Н.Поликарпов шке жапыштыже Кугыжаныш Погын да район погынымашын депутатше лийын. Мер пашаште чолгалыкым ончыктен. Нылле ияш улмыж годым «Марий Эл Республикысе ялозанлыкын заслуженный пашаеҥже» чап лӱм дене палемдалтын, «За заслуги перед Марий Эл» орденын медальжым кучыктеныт, тыгак Россий агропромышленный комплексын отличникше лӱмым нумалеш. Ятыр Чап таныкше уло.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
«Марий Эл» газетын пашаче коллективше Тендам, Николай Александрович, шочмо кечыда дене да колхоз председательлан сайлалтмылан кумло ий темме дене шокшын-шокшын саламла. Эн ончычак пеҥгыде тазалыкым, тӱшка пашаштыда сай лектышым, еш пиалым тылана. Тек шурнывечыда лектышан, вольыкда шылан-шєран лийыт. Тыгак пӱтынь коллективдам шушаш У ий дене саламла. У ийыште у кӱкшытыш шуаш да волгыдо ончыкылыкым тылана.
