«МАРИЙ ЭЛ» ТАЧЕ Марий Эл - 100

Тулан 18-ше гыч – вӱран 38-ше ийыш

Миклай ШИГАЕВЫН дневникше гыч

И.А.Шигаевын икымше эргыже Миклай Шигаев тукымжылан кугу поянлыкым коден. Тиде дневник. Тунам илыше да возен кодышо айдеме деч рашракше кӧ эше тидым каласен кертеш? Нигӧ. Сандене меат, илыш пӱрымашым утларак почаш манын, ты дневник гыч икмыняр ужашым савыктена.

Вашлиймаш

 Йошкар-Ола. Январьын ик йӱштӧ кечынже Советский урем дене ошкедем. Ваштарешем Роҥго селасе палыме еҥ Бирюков толеш. Тудо мыланем шерге ачан* (шерге тудлан манам, мые тудын нерген нимомат шинчен ом ул) толмыж нерген увертара.

Мые вашкем… Теве палыме школ… Электричестве дене волгалтарыме кужу коридор… Шӱм пыртка, вет мые тудым изи годсек ужын омыл. Личностьшымат ом пале. Лектеш, здоровитла.

Автомашина чыма

 Эр. Кече лекташ веле тєча. Ме шоссе дене чымена. Но вашке машина эркештеш, ала-можо ок лий, тыге корно мучко толашена. Лекме годым игече сае ыле. Но кайыме семын мардеж ӱшташ тӱҥале, корнеш лум утларак да утларак шинчеш, машинат верын-верын шогалаш тӱҥале. Ме шӱкена, а Шумисолашке шушаш годым йӧршеш шинче.

Мый вате-шамычым ӱжаш куржым. Машина тарванен, тудым лыжник-шамыч шӱкен луктыныт, ындыжым ваштареш чыма.

Толеш, шогалеш. Машина гыч ачам лектеш, вате-шамычлан кугу таум ышта. Тудо кугу еҥ гынат, кугешнен шоген огыл. Тиде пеш сай качестве, поро кумылан улмыжым ончыкта. Садланак тудым палыше еҥ-шамыч эре пагален ойлат.

Шӱмбел Авам, тый…

1945 ий. Покро пайрем кас. Пурт помыжалт кайышым, ончем – ӱлнӧ, кӱварвалне, авам моткоч йӧслана. Тудын первый мутшо: «Миклай, колем ала мо…»

Тиде ийыште йӱаш-кочкашат ышна ямдыле. Кастене пеш сайын малаш вочна. Вучыде тыге! Молан?

 …Тӧрштен кынельымат, кертмем семын полшаш пижым. Коҥга воктене шинчыше койкыш пыштышым. Вашке больницыш, врач дек кайынем. Но авам койын кадырга. Тудо угыч вакшыш гыч кынелтыкта да пӱлемыш наҥ- гайыкта, вургемым вашталтен чиктыкта. Вӱдым шындаш, сортам чӱкташ йодеш, а шкеже, «Элександрем, Лизам… Лизам ужнем… Алям сай… сай…» манаш тєчен, кидпӱанешем лыдыр колен колта. Тыге тудо, милый авам, шке йӧратыме, арален, толашен ончымо шочшыжо-шамыч деч ойырла. Чеверын, йӧратыме авана!

Мыйын авамлан 58 ий веле ыле. Тудо але пеш илышашлык. Но мом ыштет? Пеш кӱчык, 15-20, минут коклаште колен колтыш.

Марлан тудо 1912 ийыште Шумли ял гыч толын. Налаш кугу сӱан дене – 40 утла еҥ – миеныт, манеш ыле.

Шочын нужна ешеш. Авамын ачаже – Сергей кугыза кочам – изинек ача-ава деч посна кодын. Илаш тӱҥалмекше, чыла сурт погым шкаланже погаш пернен. Авам деч посна кугурак эргыже Йыван, изирак-шамычше Петр ден Илья чӱчӱмыт лийыныт. Но тиде жапыште иктыштат уке улыт. Йыван чӱчӱм 1937-1938 ийлаште Йошкар-Ола тюрьмаш, а Петр чӱчӱм ала-кушан коленыт. Илья чӱчӱмжӧ эше империалист ала граждан война гыч пӧртылын огыл.

Ӱдырым налмекыже, ачам сурт воктене илен огыл, сандене чыла паша – куралаш, даш, тӱредаш да моло озанлык сомыл – авамлан логалын. Тылеч посна кум йочаже: мый, Элександр шольым да Лиза шӱжарем – лийынна. Тудо мемнам тыршен ончен шоген, шуко илыш йӧсым чытен, ойго ӱмбалан ойгым ужын. Мый 6-7 ияш гычак чот черланенам, шым ий наре толашенам. Ачана 1921-1922 ийлаште мемнам кудалтен да руш ватым налын. 1925-1926 ийлаште пеш чапле ракш алашана колен. Тудо пеш тале ыле, 18 ияш гынат, 7 ияш денат вашталташ ок лий ыле. Тыге авам шуко ойганен.

Кочам нерген да моло шарнымаш

Мый омо ужмо гай, но раш, шарнем. Мыйын Шумли** кочам – лапка капан, чолга да писе, чаравуян, изирак пондашан Сергей кугыза. Але малет, а тудо уже 4-5 километр коклам ече дене толынат шуын. Ече дене писын коштын, сай сонарзе ыле. А шошым гын эртак мурда дене колым кучен. Первый пар- тий гычак тудым уныкаштлан конден пукша ыле. Мыланна ўдаш, куралаш, агуным кошташ, вакш йоҥышташ полшен. Йыдалым ыштен-ыштен чиктен. Чыла мланде пашамат чӱчӱмыт дене пырля мемнан да тудын кок имньышт дене писын ыштен кудалтат ыле. Пайрем годым эреак уна- ла толын. Колымекше, Роҥго черкышке на‰гаеныт, чаҥ йўк почеш тоеныт. Мый чот чама- ненам, шортынам. Тидым таче гаяк шарнем: кевытыште налме калачым пукшаш толашенам.

Тудын ватыже, кувавайнат, шыма, пеш сай кумылан кува ыле. Мемнам йӧратен. Толмыж годым але мийымына годым эре вуйым ниялтен, тупым вӱчкалтен колта ыле. Тудат кочам почеш иктаж кок идалык гыч колен колтыш.

Ачам могырымат кочам лийын. Но тудо аза улмем годымак колен. Колымыж годым «Уныкам пеш ончалнем ыле» манын ойлен маныт. Таче кувавам гын изиш шарнем. Тудо изирак капан кува ыле. Еҥ ойлыма гыч пеш шыде улмаш. Ешыштышт ачам ден Опима кокам гына лийыныт. Сайын иленыт. Кочамже Роҥгыш ик теҥгелан пар имне дене кая да повозка дене кудал толеш улмаш. Но оксам, погым погаш, оралтым монь ышташ толашен огыл. Моштен да сайын илен, ачамлан кугу образованийым налашыже пол шен.

Ковам шыде улмаш гынат, мыйым йӧратен: Кугече годым шуко муным чиялтен пуэн, сар жапыште шке паёкшо гыч (тунам салтакыште улшо чыла еҥын ешыштлан пуат улмаш) эре изи чарка дене сакырложашым пукшен. Колымыж деч ончыч кужун черле киен, орлыкым ужын колен. Кеч-кузе гынат, мый тудым пеш чот йӧратенам. Колымекыже, вуйжо гыч кучен нӧлташ толашенам.

Ойгатыше пӱрымаш

Кувавам колымеке, мыланем эше йокрок лийын кайыш. Авам озанлык пашаште тырша: тидым-тудым шуктынеже, я шияш еҥым кычалеш, я чодыраш каяш йолташ кӱлеш, молат.

 А еҥ-шамыч пашам кас мартен ыштеныт, вара гына мӧҥгыштӧ кучаш лийын. И вот тыгай ик кас годым «чудо» лийын. Тунам пӧртна тошто, тылеч ятыр кугу, пӱлем деч посна ыле. Тул чӱктымє огыл. Кас. Таче гаяк шарнем, моло йоча гаяк окнашке кӱзен шинчынам… Ончем… Ваштареш пӧртыштӧ (Метри вате маныт ыле. Кызыт тиде сурт уке, яра вер гына) тул чӱкталте. Нуно йорлын иленыт. Тулыштат труба деч посна, изи лампеш гына чӱкталтын. Тыгай ыле ожно йорло еҥын илышыже.

И вот, туштат тул йӧра. Лум дене петырналтше пеле почмо изи капка гыч сигарке тулан, а сигаркыже умшаш пурлмо, еҥ лектеш, корнывожышко шуэш да шинча ончылно моткоч писын вашталт кая – тиде еҥет кугу ошкыпу*** дене тӧр шога, шинчаже тылзе гае йӱла… Пылышыштем кугу мардеж… Мо… Мо лийым?! Нимом ом шарне. Тыге пеш чот пич кайышаш гай йоча деке Карпуш кугыза куржын пурен да Юмо йымач шупшын луктын. Авам толмеш, сӧрасен-лыпландарен шинчен.

Умбакыже мо? Теве мо лийын каен: мый чот черланенам, шым ий чоло толашенам. Первыйже мый осал, тале йоча улам ыле. Санденак тиде дневникым возышым: тиде случай ок лий ыле гын, ала тачат тыгаяк осал айдеме лиям улмаш.

Теве можо возыктыш.

Почешмут

Дневникым пеш сылне почерк, яндар марий йылме дене да йоҥылыш деч посна серыме. Тугеже Миклай ондакше вес кагазеш возен шоген улмаш. Вара посна тетрадьыш моторын кусарен серен. Тыгодымак шуко вереже жапым ончыктен.

Николай Шигаев 1914 ий 7 январьыште Шӱргыялеш шочын. Йочаж годым ятыр жап черле лийын. Икымше классыш 1928 ийыште 14 ияш гына каен! Но тунемме кумылжо моткоч кугу лийын, сандене кок-кум ийыште эсогыл чылаштым поктен шуын эртен каен. 1931 ийыште комсомолыш пура, ик ий гыч школысо организацийын секретарьже, варажым эсогыл кантком пленумын членже лийын. 1933 ийыште Роҥго ШКМ-ым (шымияш школым) пытарен. Тазалыклан кєра колхозышто счетоводлан, Роҥго районысо прокуратурышто секретарьлан ыштен. 1937-1938 ийлаште Йошкар-Олаште ялозанлык школым тунем лектын. 1938 ий тӱҥалтыште Роҥго районысо «Социализм верч» газетыште пашам ыштен. Лач ты пагытыште ачажым, Иван Шигаевым, репрессироватлымеке, тудым 30 мартыште паша гычат кораҥденыт, комсомол гычынат поктен луктыныт. Тунамак пеш чот черлана да йӧршын соҥгыра лиеш. Ял гычынат лектын кая, чодыра участкыште пашам ышта. Тунамак туныктышо лияш шонен пышта. 1939 ий октябрь тылзыште Козьмодемьянскысе педучилищыш 10 тылзаш курсыш пура. Сар жапыште школышто туныктен, райсобесыште пашам ыштен. 1942 ий март тылзыште армийышкат налыныт. Военный заводым ыштымаште бригадир лийын, но тазалыклан кӧра шуко ыштен кертын огыл, тудым комиссоватленыт. Туге гынат эреак пашаште, Родинылан служитлымаште лийын. 1946 ий 22 июньышто тудлан «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941- 1945 гг.» медальым кучыктеныт. Сар деч вара Николай Иванович «Якорь» лӱман колхозым вуйлатен, Роҥго ялсоветын депутатше лийын.

Н.И.Шигаевын ӱмыржє 57 ияш улмыж годым, 1971 ийыште, кӱрылтын.

 Миклай Шигаев ача деч посна кушкын гынат, ачаж койыш-шоктышанак лийын – эреак чын корно дене кайыше, лишыл-влакым йӧратыше да пагалыше.

Да ик кугу дечат кугу суапле надырже семын тудын дневникшым да еш архивым арален кодымым шотлыман. Дневник дневниклан кӧра гына огыл. Тудо яндар, сӧрал да сылне марий йылме дене серыме чапле шарнымаш. Южо вереже шоналтен колтет: «Ах, шукырак воза гын, могай сай ыле!» Тудым ынде исторический документ семын аклыман.

Мучашыже лиеш

Лайд ШЕМЙЭР

Материалым «Ару Элнет» тоштер-комплексын фондшо гыч налме

И.Шигаевын лишыл родо-тукымжо дене кутырен келшыме почеш савыкталтеш

Авторын фотожо

Снимкыште: Иван Шигаевын уныкаже Валерий Николаевич – тукымым шарныктыше фото-влак воктене

 * Ачаже И.А.Шигаев 1937 ий январь тылзыште ЙошкарОлаште эртыше марий йылме конференцийыш Моско гыч толын коштын.

 ** Шумли – ял лӱм. Миклай ден Элександр Шигаевмытын возымаштышт чўчкыдын тыге серыме вашлиялтеш. Утларакше Шумисола маныт.

*** Ошкыпу – шараҥге, ӱепу, ӱвӧ.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий