Республикысе мӱкшызӧ-влак йыргешке ӱстел йыр погынен мутланеныт.
Колыштын да умылен моштыман
Мӱкшызӧ-влакын пашашкыштат пандемий шагал огыл вашталтышым пуртыш. Эн ончычак лекше йодыш-шамычым каҥашаш тӱшкан погынен кертын огытыл да шуко йодыш рашемдалтде кодын. Ынде веле тидлан йӧн кунар-гынат лийын. Эртарыме мероприятийжат йыргешке ӱстел йыр мутланымаш семын эртыш. Вашлиймашке ялозанлык да продовольствий министр А.Кондратенко толын. Тудын мутшо почеш, социальный илыш тыглай лийын огыл гынат, пашам ыштыме. Тӱҥжӧ – улшо нелылык нерген жапыштыже увертарен шогыман, ваш-ваш колыштын да умылен моштыман. Отрасль семын палдырныше мӱкш ончымо пашаланат кугыжаныш могырым грант, субсидий ойыралтыт, ярмиҥга-влак эртаралтыт. Кугу пашам шукташ ваш кутырен мошташ, келшаш кӱлеш.
Писте – нектарым ойырышо тӱҥ пушеҥге
Республикыштына чодыра дене пайдаланыше-влакын мер ушемыштым ыштыме. Тудым Э.Бедертдинов вуйлата. Эмир Нуртдиновичын ойлымыж семын, Марий Элыште 90 утла чодыра кумдыкым арендатор-влаклан пуымо. Чодыра бизнесыштат ятыр нелылык уло. Тудлан ялозанлык отрасль семын кугыжаныш могырым нимогай полышат ок ойыралт. Но лишыл жапыште чодыра пашаеҥ-влакат грант да субсидий дене пайдаланаш тӱҥалыт манын ӱшанаш кодеш. Арендатор-шамыч чодыра озанлык дене кылдалтше пашам шке кӱшеш шуктат. Нуно шке пашаштышт чодыра кодекслан, законодательствылан эҥертат.
Мӱкшызӧ-влакым писте дене кылдалтше йодыш эреак тургыжландарен. Вет Марий кундемыштына тиде пушеҥге нектарым эн шуко ойырышо пушеҥгылан шотлалтеш. Мӱкшызӧ-влак пистым шот деч посна руымылан, тиде пушеҥге шуко улман чодырашке отарым кусарыме годым нелылык улмо нерген вуйым шийыт. Тидым рашемдышт: отар ветеринарный службышто регистрацийым эртен, тудо кушто верланыме нерген озаже верысе кучемлан увертарен гын, отар верланыме йыр кум километр коклаште пистым руаш ок лий. А теве регистрацийым эртарыме огыл гын, отарым шотыш налаш амал уке. Эше мӱкшызӧ-влак тидым палышаш улыт: отар регистрацийым эртен гынат, лесоустройство план дене келшышын, пистым аралыме пашам ик-кок ийыштак шукташ ок лий. Вет план почеш шукталтшаш пашам ончылгочак палемдат да тудым уэш пужен ончаш кугу роскот кӱлеш. Сандене лесоустройство дене кылдалтше вес планым ямдылымым вучаш перна.
Пистеран чодырашке отарым жаплан орава ӱмбалан, мутлан, трактор тележкеш гына, кусараш лиеш. Мӱкшызӧ омарта-влакым мланде ӱмбаке вераҥда гын, тидым кумдыкым шкевуя айлыме, налме семын аклалтеш. Но тыге ойлышт: тидыже тергыше-влакын могай улмышт, кузерак ончалмышт дене кылдалтын. Лачак тидым шотыш налман: чодыраште шкем кучымо правилым эскерыман. Эн ончычак тул деч аралалтме правилым шуктыман: кокшӱдӧ литр вӱдым темыман кок йоҥгыт, кольмо, ведра лийшаш улыт. Отарым вераҥдыме йыр мландым куралман.
Тыгай йодышымат тарватышт: чодыраште йӧрлшӧ пушеҥгым, оргажым погаш лиеш мо? Вет тидын нерген ынде ятыр ий ойлат, каҥашат. Чодырашке бензопила, трактор, мотоблок дене пураш ок лий, лачак пушеҥгым шке нумалман. Шоналташ гын, тыгай закон кугу йӧндымылыкым луктеш.
Тыгай уверат йоҥгалте: ынде питомниклаште кож ден пӱнчӧ озымым веле огыл, шындышаш пистым, тыгак куэм, акацийым ончен куштат. Крым гыч кондымо, шуко нектарым ойырышо кушкылым ончен кушташ тӱҥалыныт. Ончыкыжым тиде паша могайрак пайдам пуа – жап ончыкта.
Чодыра дене пайдаланыше да мӱкшызӧ-влакын «Марий отар» мер ушемышт коклаште келшен пашам ыштыме шотышто вашкыл (договор) йымалан кидпалым пыштышт.
Ветслужбо тӱткӧ лияш йодеш
Ветеринарий комитетын отдел начальникше Л.Богданова тыгак ятыр йодышым тарватыш. Вет «Мӱкш ончымо нерген» Россий кӱкшытан закон проектыште куд пунктшо лачак ветеринарий могырым тергыме йодшылан пӧлеклалтын. Ынде мӱкшызӧ-влак отарыштым «Меркурий» да «Сербер» системыште регистрироватлышаш улыт.
Мемнан республикыштат ончылий ятыр мӱкшым тӱшка озанлык-влак рапсыш аярым шавен пытареныт. Кодшо ийын адак Шернур район гыч куд мӱкшызӧ тыгаяк амал дене ветслужбыш вуйым шийын. Но нылытшын эсогыл отарыштын паспортыштат лийын огыл. Тугеже ветслужбо документ деч посна нине еҥ-влаклан нимогай полышым пуэн кертын огыл.
Республикысе ветлабораторийын пестицид дене аяргыше мӱкшым тӱрыс шымлаш йӧнжӧ уке. Оралтыжат тошто, вер ок сите, сандене могай пестицид дене аяргымым шымлаш аккредитироватлыме вес республикыласе лабораторийыш колташ перна. Но тидыже шергын шуэш, сандене нелылык лекме годым тидым тӱшкан ышташ шотлан толеш. У лабораторийым 2023 ий марте чоҥен шуктышаш улыт. Экспортыш колтышаш мӱйын качествыжым тергыме шотыштат мут лекте. Вет кажне элын качестве шотышто йодмашыже тӱрлӧ.
Ынде Йошкар-Оласе рӱдӧ пазарыште, кремльыште эртыше ярмиҥгаште веле огыл, республикысе районлаште, яллаште эртышаш ярмиҥга верымат регистрироватлаш тӱҥалыт. 189 йодмаш пурен. Тугеже верлаштат ончыкыжым тергыдыме мӱйым ужалаш огеш лий.
Вес кундемла гыч мӱкшавам, пакетым але мӱкш ешым кондымо шотышто мутланымаш тарваныш. Эн ончычак тидлан ужатен колтышо (сопроводительный) документ лийшаш. Кундемланна эн келшыше яндар среднерусский урлык мӱкш ынде республикыштына кодын огыл гаяк. Ӧрдыж гыч кондымо тӱрлӧ урлык дене варнен пытен. Тыгай оят шоктыш: республикыш ӧрдыж кундемла гыч вес урлыкым кондымым йӧршеш чараш. Но тышкыже шуаш огеш лий гаяк, очыни.
Полыш ончыкыжымат лийшаш
«Марий Элысе ялозанлык кооперацийлан да фермер озанлык-влаклан полышым пуымо рӱдер» автономный коммерческий огыл организацийын директоржо П.Раевский мӱкшызӧ-влаклан грантым, субсидийым кузе налаш лийме нерген каласкалыш. Тыгодым тиде организацийын бизнесъеҥ-влаклан кагаз пашам виктарен колташ полшымыж нерген каласкалыш.
Республикысе мӱкш ончышо-влакын ушемыштым вуйлатыше П.Свинин пытартыш кок ийыште шуктымо паша да тений шуктышаш план дене палдарыш. Кызыт Марий Элыштна кок тӱжем утла пчеловод шотлалтеш, нуно 27,8 тӱжем ешым ончат. Тышечын нылшӱдӧ утларак отарын гына паспортшо уло. Ныл ий ондак почмо «Шӧртньӧ нектар» кооперативын пашаж нерген каласкалыш. Тиде жапыште кооператив 18,4 миллион теҥге грант ден субсидийым налын. Кужэҥер районысо Кульшит ялыште мӱйым атыш темкалыме цехым тений ыштен шуктышаш улыт, кызыт тушто тӱзатыме паша шукталтеш. Кооператив коло кок еҥым ушен шога. Но норматив дене келшышын, тушто коло куд член лийшаш. Тыгак Шернур районысо Кукнур селаште шӧрым темкалыме цехышт уло. Инвестицийын кугытшо латик миллион теҥгешке шуын. Ончыкыжым атыш темкалыме мӱйым йот эллашке колтымо йодыш рашемдалтеш.
Советский район Роҥго села гыч предприниматель М.Лежнинын цехше мӱкшлан рамым ямдыла, 90 процент сатужым вес кундемлашке колта. «Марий мӱй» кооперативым почын, Удельный ялыште регистрацийым эртен. Грантым налаш проектым ямдыла, нектарым ойырышо кушкыл нӧшмым ӱдымӧ агрегатым, комбайным, сушилкым да молымат налаш лийыныт. Тыгак кандим, сакыр пудрым ямдылыме цехым почнеже. Ончыкыжым мӱкш ончымо паша дене кылдалтше кок кооператив ваш полшен ышташ тӱҥалшаш улыт. Мутлан, Шернур трактыште лишыл жапыште республикысе мӱкшызӧ-влак ушемын кевытше официально почылтшаш. Тудлан «Марий мӱй» кооператив рамым кондаш тӱҥалеш. Ныл район гыч мӱкшызӧ-влак мӱйым конденыт. Тыштак ожно кугезына-влакын мӱкш ончымо годым кучылталтше ӱзгарым ончыкташ тӱҥалыт.
Тыгай иктешлымашым ыштышт: мӱкш ончымо пашам тӱшкан, иктыш ушнен ыштыме годым гына ворандарен, лекше ятыр йодышым рашемдаш лиеш.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
