«Йӧратен лий, Тӱҥ Ош Кугу Юмо! Теве шкенан ой почеш, калык денат каҥашен, уверетым колтен, шошо игечыште вучыктен шогышна. Шыже игечылан кечым палемден, уверым колтен, тӱня калык лӱм дене сурт гыч пелештена — тичмаш киндет ыштен, тичмаш шорват дене, немыр под дене, тичмаш саска сорта пуш дене, тӱсан вольык дене, тудымат йӧратен лий, чевер товло! Тиде товлымо вач илашат поро серлагышым йодына, чыла ош марий калыкланат, шкаланат, помыш йолташланат, шочшо-шамычланат…»
Теве тыге тӱҥалыт онаеҥ-влак тӱня кумалтышым сурт гыч лектын кайыме годым. Кодшо рушарнян ты йӱла радам Кужэҥер районысо Ош куэр отышто эртыш.
Марий юмыйӱла ушемын онаеҥже-влак тудым таклан огыл тӱҥ кумалме верлан палемденыт.
— Ош куэр кугу вий-куатым кучен шога. Тудо тугай верыште верланен, кушто эртен кайыше кугорно марий калыкын илыме кундемлам ушен шога. Мулан, тышечынак Йошкар-Ола гыч Параньгаш, Марий Турекыш, Кужэҥерыш, У Торъялыш, тышечынак Менделеевскыш, Набержные Челныш, Уржумыш, Лебяжьеш, Киров велысе Кукаркыш да моло вереат логалаш лиеш. Ужыда, мыняр кундемым тудо уша. Ик корнывалне кугу кылдышым ыштен шогышо ото. Тудым тӱшка вий дене эрыктен, тӱзатен шындыме. Йырже авырен налаш манын, лӱмын кож-влакым шындыме. Тыште кумалтыш совет жап годымат шогалын огыл. А могай пагалыме лӱмлӧ онаеҥ-влак тушто пелештен шогеныт. Нунын коклаште Кырсан кочам, Ион Свечниковым, Иван Милютиным ончыкташ лиеш. Икана эсогыл тыгай ӧрыктарыше сӱретат лийын. Онаеҥ-влак чылан пырля ты отыш погыненна ыле. Ӱшанымылат ок чуч, но тунам мыланна ош вургемым чийыше шырт виян онаеҥ кончен. Вара тудо иканаште шулен йомын. Сандене тиде случаят мемнан кумылнам нӧлталын, тиде отын кугу виян улмыжлан ӱшаным пуэн. Санденак тыште эртаралтше кумалтышыш эре гаяк шуко еҥ погына. Эсогыл мӱндыр кундемла гыч лӱмын толыт.
Мый шкежат тыште ынде шымше гана кумалам. 1996 ий гыч мер юмылан туломо гыч пелешташ тӱҥалынам. Таче тӱҥ тулолмышто шогем, — каласыш республикын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин.
Чынжымак, тений кумалтышыш калык шуко погынен ыле. Кужэҥер, У Торьял, Советский районлаш пурышо ял калык рӱжге толын, чыла йӱла радам пашам кумылын эртараш полшен. Вич тулолмым ылыжтеныт: Тӱҥ Ош Кугу Юмылан, Мландавалан, Шочынавалан, Мер Юмылан, Курык кугызалан. Республикысе Марий юмыйӱла ушемын Йошкар-Оласе общиныжым вуйлатыше Василий Смирновын ойлымыж почеш, тӱня кумалтышыште тӱҥ тулолмышто 14 пурлык дене кумалыт. Тений тӱҥлан комбо лийын.
Кумалаш толшо-влак коклаште Курыкмарий район гычат лийыныт. Марий оньыжа Эдуард Александров, Мер Каҥашын еҥже Валерий Мочаев, Российысе марий-влакын калыкле-тӱвыра автономийыштым вуйлатыше Лариса Яковлева миеныт. Российысе изданий-влакын журналист ден фотокорреспондентышт ыльыч. Одо кундемын, мемнан семын ойлаш гын, тӱҥ онаеҥже Николай Михайлов толын ыле. Ӧрыктарышт Болгарий, Озаҥ ола гыч толшо эмлызе-влакат. Нуно калык традиционный медицинылан эҥертен эмлыше улына маныч. Но тидын нерген вес гана возена. А молан нунын лач марий кумалтышыш толаш кумылаҥмышт шонкалаш тарата, келшеда, очыни?
Тӱня кумалтыш вич ийлан ик гана эртаралтеш. Александр Таныгинын палемдымыж почеш, Марий Элыште тыгай йӱлам эртарыме отыжо шукыжак огыл. Тыгайжылан Кужэҥер районысо Шорното да Ош куэр, Советский районысо Кундышӱмбал, Яҥрарнур, Чокмото, У Торьял районысо Шван, Саваран, Кузнеч, Кугу тӱня Агавайрем, Шернур районысо Купран, Коклала, Ономорко, Марисола, Марий Турек районысо Кӱшыл Турек, Турек суртан, Арбор, Морко районысо Унчо, Шереганово курык, Корамас, Волжский районысо Чодыраял, Оршанке районысоо Апак ото-влак шотлалтыт. «Икманаш, уло марий калыклан иквереш, пырля чумырген кумалаш ситыше вер. А Ош куэрыште кумалме годым эре гаяк игечат сай шога, — ешарыш мучашлан тӱҥ онаеҥ.
Тений кумалтышыш икымше гана толшо-влак коклаште Йошкар-Ола гыч кӱзым ыштыше мастар Валерий Ермаков дене мутым вашталтыме годым тыгай ойым колаш логале. «Кумалтыш радам кузе эртыме моткоч ӧрыктарыш да каундарыш. Чылажат икшырымын, утыжым тургжыланыде, шуйнылде эртыш. Кажныже шке пашажым сайын шуктен.» Такшым, арален, жаплен толмо акрет йӱлам эре гаяк тыгак эртарат. Иктышт кумалаш ойырен налме тулолмо воктене онаеҥлан пелештыктеныт, весышт казначей деке шогеныт… Ӱдырамаш-влак кондымо надырым кумалаш ямдылыше пӧръеҥ-шамычлан полшеныт. Чынжымак, чылажат шке радамже дене эртен.
Каласен кодыман, кызыт Йошкар-Олаште Агробизнес кадрым уэш ямдылыше марий институтышто калык йӱла-влак кокласе кыл шотышто специалист-влакым туныктымо курс пашам ышта. Тудын еҥже-шамычат ты кумалтышыш практикым эртыме семын онаеҥ-влаклан полшаш толыныт ыле. Тыге нуно лишкырак кумалтышым эртарыме радам дене палыме лийын кертыныт.
Светлана Носова.
Снимкылаште: Ош куэрыште тӱня кумалтыш годым; Н.Михайлов; Болгарийда Одо кундем гыч толшо уна-влакым историй науко кандидат Р.Бушков марий йӱла дене палдара; тӱҥ онаеҥ Александр Таныгин кумалтыш деч ончыч мутым ойла.
Авторын фотожо.
