Журналистын блокнотшо гыч
Кала тау — курык ола
Лач ты курыкыш Миклай мемнам наҥгаен. Кеч кугорно деч тушко савырныме верыште Кала тау нерген палдарыше кугу аншлаг шоген гынат, ме машина дене пурен ыжна керт, молан манаш гын асфальт корно уке. А улшо пасу корныжым куралын гына шынденыт ыле. Толмо гын, мӧҥгеш от кай вет. Сандене километр утларак такыр пасу гоч, лавырам келын, йолын каяш логале.
Тиде курыкшо Ашит эҥерын тошто йогынжо пелен верланен. Ончычсо сер туге нӧлталт шога, ӱлыко ончет да пурен кает, шонет. Эшежым курык тайылжат тура да пеш кужу. А ӱлнӧ — нимучашдыме кумда олык… Тораште — Марий Элын Волжский районжо, маныч Отня марий-влак. Лач ты серыште, Кала тау курыкышто, Айшияз ден Кубянь ял-влак лийыныт, возалтын Татарстан нерген книгаште.
«Кала» тюрк йылме гыч «ор», «пеҥгыдемдыме вер» семын кусаралтеш. Ор ола, курык ола лиеш. Ожно тудын кӱкшакаже-влакым тушман толмо, туткар лийме нерген увертараш кучылтыныт. Тушто тулото-влакым ылыжтеныт, иктыжым ужын, весышт йӱлатеныт, тыге поче-поче… Кала тау ты шотышто тидлан пеш келшен толшо вер. А тура курык серже туге кужун шуйна, кок велкыжат мучаш огеш кой…
Верысе калык тыште кум верым шнуйлан шотла. Иктыжым «Хан-влакын шӱгарлашт» манын лӱмда да Х курымысо Волжский Булгарийым вуйлатыше хан-влак дене кылда. Нунын крепостьышт-орышт эше тудо пагыт гычак чапланеныт.
Весыже — татар археолог-влакын тыште верештме «Айшияз городище». Пургедме пашам эртарымышт годым рашемденыт, ты оржым мусульман-влак огыл, верысе язычник-влак IV–VII курымлаште, вараракшым Шӧртньӧ Орда, Озаҥ ханстве годым аралалташ кучылтыныт. Марий археолог-влакын возымышт почеш, Айшияз — татар кугыжанышын аралалтме йӱдвелысе форпостшылан шотлалтын. Тидын нерген ученый Шигабутдин Марджаниат возен. А ме палена, кеч-могай кредалмаште татар-влакын эн ӱшанле эҥертышышт лач марий-влак лийыныт.
Снимкыште: Кала тау курыкышто, Айшияз орын олмыжо кызытат палдырна.
Хан-влакын шӱгарлашт
Кажне ийын июньын икымше кугарнянже Атня кундемысе татар-влак лач тышке, «Хан-влакын шӱгарлашкышт», тушто кийыше хан-влаклан вуйым саваш толыт да тыгодымак «Элэшэ бэйрэм»-«Аляше» пайремым эртарат. Ты шӱгарлаже тура курык сер тӱрыштак, «Айшияз городише» воктенак верланен. Тудым сайын тӱзатен шындыме. Тушто куд шӱгар палдырна, но ончычшо кумытшым верештыныт улмаш. Нунын ӱмбалне кугу известка кӱ-влак киеныт. Кеч кӱ ӱмбалнышт нимом возымо, нимом сӱретлыме лийын огыл гынат, ик шӱгарже ты кундемлан негызым пыштыше Айша ханын манын возат.
Таче шӱгар-влак коклаште эше изирак мечеть-часамла гай оралте уло. Тудын кӧргыштыжӧ ты вер нерген татарла да рушла палдарыме. Кумдыкым кӱртньӧ савар дене авырен налме, капкам келыштарыме. Шижалтеш — жаплыме вер.
«Элэшэ бэйрэм» пайремже Тенгри тюрк калыкын верховный жрецшым шотлымо кече дене кылдалтын. Тудо жап гычак тыште эртаралтеш. Теният лийын. Миклаят, марий вургемым чиен, тушко миен огыл мо… Да тидын дене татар-влакым чотак ӧрыктарен. Но татар хан-влаклан вуйым саваш чаракым ыштен огытыл. Кеч Миклай шкеже ты шӱгарлаште лачшымак татар хан-влак веле огыл, марий князь-влакат тойымо лийын кертыт манын ӱшана. «Язычник-влакын илыме кундем» манын, шанчызе-влакын иктешлымышт тудым ты шотышто шонкалаш таратен. Эшежым тыште илыше татар-влак шкештат ойлат: тушто акрет годым марий-влакак иленыт, манеш тудо.
Татар археологийлан негызым пыштыше Н.Ф.Калинин 1956 ийыште тысе кок шӱгарлаште пургедме пашам эртарен. Хан-влакым ХIV курымышто тойымым рашемден. Айшияз оржымат Айша ханак ыштен, маныт. Калининын экспедицийже деч варак 1959 ийыште «Айшияз ор» Татарстанын федеральный значениян тӱвыра поянлык объектше ышталтын. «История Татарской АССР» книган икымше томыштыжат Айшияз ор исторический вер семын ончыкталтын да тушто эше бронзо курымысо шуко арверым верештме нерген ойлалтын. А тидыже мемнан эра деч ончычсо кокымшо тӱжем ийлан келшен толеш, возат шанчызе-влак.
Кала тау нерген татар шымлызе Марсель Азхметзяноват «Ногайская орда» кигаштыже возен: «ХVII курым тӱҥалтыште Карабекын (Габдулла хан) тукымжо гыч лекше Вятке кундемысе мурза-шамыч царь ончылно ойыртемалтмыштлан Казанский ханствын ончычсо мландыштыже лакемыныт. Мурза-влакын тукымышт коклаште Йомша, Чынбулат, Янбулат да молат кызытсе Озаҥ шеҥгелнысе кундемыште иленыт…» Шижыда, чылт марий лӱм-влак улыт. Миклай Шабдар семынак ӱшанаш гына кодеш, ты кундемыште илыше марий-влак Волжский Булгарийым вуйлатыше хан-влакын тукымышт гыч лийыныт.
С.НОСОВА
(Умбакыже лиеш.)
Снимкыште: Кала Тау курык воктенысе корнывожышто; Курык тайыл пеш тура; Айша ханын шӱгарже воктене; Хан-влакын шӱгарлаштышт.
М.Скобелевын фотожо-влак
