СОЦИАЛ ИЛЫШ

«Ончылно кает – кекерекет пўчкыт, почеш кодат – сола дене рашкалтат»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Ончылно кает – кекерекет пўчкыт, почеш кодат – сола дене рашкалтат». Тидым кызыт огыл каласыме – тыгай вуймутан корреспонденций 2009 ий 20 майыште «Марий Эл» газетыште лектын. Но тышке пӧртылаш мемнам теве мо таратыш: шукерте огыл газетыштына Морко район «Передовик» ялозанлык артель вуйлатыше Ю.А.Игнатьев дене кўлешан мутланымашым тарватышна. Шочмо калыкнан ончыкылыкшо тендам ок тургыжландаре? – ыле ик тўҥ йодышыжо. Тудо ты йодышым пеш кумдан авалтыш. Санденак ты мутланымашке Волжский район Пӧтъял гыч кресаньык-фермер озанлык вуйлатыше В.А.СЕМЁНОВЫН ушнаш келшымыже пеш лачеш тольо. Адакше кандаш ий ончыч газетыштына саде мутым лачак тудо каласен ыле. Ынде тушко пӧртылаш, тунам ойлаш лийдымым кызыт луктын каласаш амал да йӧн лектыч.

Мый тидым чокым ойлен омыл

— Валериян Аркадьевич, 2009 ийыште Те Пӧтъял кыдалаш школышто директорлан ыштенда, школлан 125 ий теммым вашлияш ямдылалтында. Пашада чыла шотыштат сайын каен огыл мо? – умыледа, шонем, молан тыге йодам.

— Тунам республикыштына кыдалаш кок тунемме заведений веле кум ий коклаште Россий президентын кок грантшым налын – Морко районысо Коркатово лицей да Волжский районысо Пӧтъял школ. «Образований» нацпроект почеш тыгай грантым ме 2006 да 2008 ийлаште налынна. Ты жапыштак 2007 ийыште Сочиште Макаренко лўмеш тўнямбал конкурсышто лауреат лийынна, а 2008 ийыште Москваште тыгаяк конкурсышто икымше верым налме. Тидын дене чыла каласыме, шонем.

— Но тунамак «Ончылно кает – кекерекет пўчкыт, почеш кодат – сола дене рашкалтат» манаш могай-гынат амал лийшаш ыле. Ала… мо лийшашым ончылгоч шижында?

— Мый тидым чокым ойлен омыл. Кўшыч кузе ончымыштым садыгак шижын шогенам, лач шотыш налын омыл – мый, туныктышо-влакын тўшка вийыштым ушен, школлан пашам ыштенам. «Базе лиеш гын, надстройкат лиеш» манме шонымаш дене негызым пеҥгыдемдаш тыршенам. Кунам тыйын негызет виян, тунам школышкет моло вер гычат тунемаш толаш тўҥалыт. А район администраций гыч ўжыктат да ойлат: «Валериян, колышт-ян, моло кундем гыч тунемаш налме ок кўл…» Мый манам: «Молан? Мый тыге ыштен ом керт – тунам прокуратурыш шўдыркалаш тўҥалыт». Кок ий жапыште тунемшына 80 еҥлан ешаралтын ыле. Нуно шоналтеныт, векат: чылан тый декет толыт гын, моло вере школ-влакшат петырнат. Но тиде чын шонымаш огыл. Пӧтъял школын негызше ту жаплан тыгай виян лийын гын, моло пошкудо школыштат тышке шуаш тыршышаш улыт. А тидлан окса кўлеш. Оксан лияш вуйдорык ыштышаш. Тугеже пашалан кыртмен пижман. Тидын нерген ушештарымат келшен огыл докан.

— Район погынымашын депутатше лиймыдат шыгырланымышт деч утлен кодаш полшен огыл?

— Полшен гынат, мӧҥгешла. Вет мый туштат пўсӧ йодышым пуэдем ыле. Паледа, кушеч тиде тўҥале? Мландым ӧрдыж еҥлан ужалкалымышт мылам ыш келше. Тудым ужалаш ок лий. Мландым тугай еҥлан пуыман, кӧ тудым йӧрата да тушто пашам ышташ тўҥалеш. Адакше мландым сату семын ужален, оксажым улыжат ик гана налат — пайдаже мынярак? Тудым Юмо мыланна шкенам пукшаш, чикташ, тазалыкнам пеҥгыдемдаш да уш-акылнам кушташ пуэн. А нуно налыт да ужалат. Но ӧрдыж-влакше тушто пашам ыштат, шонет? Ярак кийыктат. А мландыште пашам от ыште гын, шўкшудо гына кушкеш. Санденак мый тыгай йодышым пуэдаш тўҥальым: «Налме оксаже куш каен, молан кучылт пытарыме?..» Кўшнӧ шогышо-влаклан тидыже келшен огыл… «Ала мый шкемым утыж дене патриотла ончыктенам?» — шоненам кокланже. Но вара тыгай иктешлымашке толынам: «Мый тидым чын ыштенам!»

™мбачше… луктын кудалтышт

— Палем, Те чокым кутыраш огыда йӧрате. Чылажымат шонен ышташ тунемында.

— Директорлан шогалмеке да школ илышыш вашталтышым пурташ йӧным налмеке, мый шонаш пижым: «Кузе тидым ышташ?..» Ончыч тунемме верыш, Марий кугыжаныш пединститутыш, учёный-влак деке лектым. Да ме угыч педагогикым, методикым нӧлтална. Мемнан деке ныл ий почела кажне тылзын автобус дене учёный-влак погынен толыт ыле. Тўрлӧ направлений дене: тўҥалтыш туныктымаш, физике ден математике, педагогике ден психологий кафедрла, физкультур отделений гыч. Кузе ме пашам ыштена, кушто чырна, мо шотышто ончыко каен колтымо? – шымлат ыле.

 Кугу педагог Всеволод Николаевич Зайцев кандаш лекцийым лудо, педагогикым да туныктымо технологийым  у кўкшытыш нӧлтале. Чыла тидым педагогике ден психологий кафедрым вуйлатыше Валентина Леонидовна Дубинина виктарен шогыш. Тудын доктор пашаштыже ик главаже мемнан школысо опыт дене кылдалтын ыле. А пединститутшым тунам Волжский кундемынак шочшыжо Валериян Александрович Егоров ректор семын вуйлатен. Санденат дыр мемнан коклаште кыл сай ыле. Икте-весылан полшен ышташ тўҥална да сай лектышыш шуна.

— Но тидыже улшо негыз деч кораҥме нерген ок ойло вет? Уке гын кызыт инноваций системыш куснымо амал дене сайжымат мондаш ямде улыт.

 — Кеч-момат, уым, шыҥдараш пижме деч ончыч шоналтыман, анализым ыштыман. Таклан мо кызыт чаманен ойлена: совет жапыште мемнан образований системына тўнямбалне эн сай лийын. Сай улмо ўмбач сайым кычалман мо? Сай лиймеке, тудым вияҥден толман, а ондакысе манын луктын кудалтыман огыл. Теве уло тўнялан палыме совет педагог-влак Василий Александрович Сухомлинский ден Антон Семёнович Макаренкон туныктымыштымак налаш. Нуно мом ойлен коденыт, кузе ышташ темленыт, туныктымо да шуарен куштымо пашаште тиддеч сайже укеат. Молан таче Финляндийысе родо-тукымна-влак ты системе дене пашам ыштат?  Шоналташ гын, нунат тўнямбалне у системым кычалыныт, но тылеч келшышым муын огытыл. Макаренкон системыже паша дене шуарен куштымашеш негызлалтын. Тидланак нуно эҥертеныт. Теве молан финн образований системе тўнямбалне эн ончылно кая. А мемнан дене тидым луктын кудалташ тӧчышт.

Шарнеда, школна пелен эше Волжскысо 5-ше профтехучилищын филиалже ыле. Тўҥ образований дене пырля тушто ешартыш профессионал образованийым пуымо – трактористым, водительым, сварщикым ямдылыме. Школнан мландыже лийын, тушто нуно практикым эртеныт. Базынажат виян ыле: ныл трактор, чыла кўлеш оборудований лийыныт. Жапше годым 120 наре ўдыр-рвезе тушто тунемыныт. А вара ала-кӧлан тиде ыш келше, да каласышт: «Школышто пашам ыштыкташ ок лий». А мый, Макаренкон корныж дене кайыше семын, эре ойлем ыле: «Ме пашам йӧраташ туныктена». Таклан мо тудын лўмеш тўнямбал конкурсышто кок ий почела ончылно лийна. Но мемнан дене… «пашам йӧраташ туныкташ» чарышт.

— ™мбачше директор паша гычат луктын кудалтышт…

— Санденак мый тидын нерген таче кугешнен ойлем: мыйым сай пашалан луктын кудалтышт.

Кўшнӧ келшен омыл

— Амалжымат ышт ойло?..

— Ышт ойло гынат, амалжым мый палем: кўшнӧ тӧра-шамычлан келшен омыл. «Тыгай айдеме школышто ыштышаш огыл», — теве мом маньыч. Ончычсо президентнан администрацийже гычак пуйто тыгай кўштымаш толын. А тушкыжо район гыч чоген ситареныт, векат. ӧраш гына кодеш, мылам эсогыл школыш пураш чарышт. Тиде школым мый тунем пытаренам, тыште кушкынам. Авам уло ўмыржым школлан пуэн. Мый шкежат тушто 26 ий пашам ыштенам, 13 ийжым – директорлан. Изам 28 ий тыштак тыршен. А кўшнӧ шонен пыштышт да луктын кудалтышт.

— Калыкыште ойлымо почеш, школ пелен изи предприятийым почмыдат тидлан «полшен»…

— Школ директорлан ышташ тўҥалмекем, мый шуко нелылык дене шинчаваш тўкнышым. Тунемше-влакым конкурсыш але спорт таҥасымашке наҥгаяш, школлан семўзгарым налаш да ту жапыште кумдан чапланыше «Шочмо вер» ансамбльна дене концертыш лектын кошташ эре окса але транспорт кўлыныт. Совхоз директор деч автобусым да спонсор полышым йодын, йыгыжтаренат шуктенам докан. А вара школын 115 ияш лўмгечыже толын шуо. Тымарте ик ганат тыгай пайремым эртарен огынал гын, мый тўҥалтышым ышташ шонен пыштышым. Спонсорым кычалын, мыняр вере сӧрвалаш да тургыжланаш логале?!.

Вара шоналтышым: «Мыйын вуем, кид-йолем улыт. Молан кўчен коштшаш улам?» Тыгак пашалан пижым да изи производствым, мастерскойым, почым.  Ончыч тудо школ пелен лийын, а вара ойлышт: «Школ пелен тыгай предприятий лийшаш огыл». Такшым ачам ўмбалне ыле, но садиктак тудо школлан ыштен. А южыштлан тиде келшен огыл. Вуйшиймашат пурен: «Вот школышто огыт туныкто, а пашам веле ыштыктат». Вет ме тунам вольыкымат, ўшкыжым, ашненна, изи мўкшотарнат лийын. Чыла тиде кўлын – школын роскотшым петыраш, тунемше-влакым пукшаш да нуным пашалан туныкташ. Но чыла тидым, вара шкенанжымат кўлдымыш луктыч.

Угыч пӧртылташ неле

— Кўлдымыш лукташ неле огыл, йоҥылышым умылен, угыч пӧртылташ неле.

— Молан кызыт самырык-влак школ гычак пагар дене йӧсланат? Ончычсо семын вольыкым огыт ашне гын, сай качестван да каллориян шыл кочкышыжымат огыт уж. А шер теммеш от коч гын, вуйдорыкетат вес семын шона. Молан нуно паша деч йўкшен толыт? Тидлан нуным школышто шот дене огыт туныкто. Але теве Йошкар-Оласе тўҥалтыш школышто математике ден ритмикым иктеш туныктымым у технологий семын ончыктат, уш-акыллан сайынрак ышташ полша, маныт. Тиде у йӧн огыл, эше совет жапыштак тудлан эҥертыме. Меат кодшо курымысо 90-ше ийлаштак тидым вияҥдарен колтенна. Вет вуйым утыж дене аҥыртарымын пайдаже уке. Мутлан, кажне кечын кок шагат дене физикым туныктена лийже, но садыгак шукынжо физик лийын огыт керт. Школ программыште чыла тўрлӧ предметлан тўткышым ойырыман, тидын шотыштак – музыкально-художественныйланат, теве ритмикыланак. Тидлан профессионал-влак кўлыт. Утларак талантанже вара ты корно денат умбакыже вияҥ кертышт. Мемнан дене чыла тиде уло ыле.

— Да кызыт изирак классшымат посна предметым келгемден тунемме профиль дене чумыраш тыршат. 

— Ик учёный «130 спартанцев» кинофильмым ончымыж деч вара оҥай иктешлымашым ыштыш. Спарта виян кугыжаныш улмаш. Но молан тиде виян кугыжанышын ўмыржӧ кўчык лийын? Тушто кредалаш веле туныктеныт. Молым нимом ыштен моштен огытыл. Санденак мемнан илышна ик шӧрынан лийшаш огыл – ончыко кайынена гын, чыла сферыжат, але шӧрынжат манын кертына, пырля вияҥшаш.

Ты шот гычак Морко район «Передовик» ялозанлык артель вуйлатыше Юрий Арсентьевич Игнатьевын газетысе интервьюшто ойлымыжо пеш келшыш. Тудат культур ден экономике кок йол семын пырля вияҥшаш улыт манеш. Культур тўшкашкак образованийым пурташ лиеш. А ме Пӧтъял школышто жапше годым культуржымат, образованийжымат да экономикыжымат ик радамыштак ончен тунемынна. Шинчымашым пуымо, культурлан туныктымо дене пырляк пашалан кумылаҥденна да экономикылан ямдыленна. Молан ме пашам йӧраташ туныктымым тўҥ семын онченна? Экономике кеч-кунамат ончылно лийшаш. Экономике виян гын, культурат, образованият да спортат вияҥ кертыт. А мемнан школышто жапше годым чыла тыгак лийын.

Чонышкак логалтыш

— Тугеже Юрий Арсентьевичын шонымашыже Тендам тыгай иктешлымашым ышташ таратыш?

— Чонышкак логалтыш.  Тымарте мом ыштыме, кызыт мом ыштыман, ончыкыжо кузе лияш? —  шонкалаш таратыш. Экономике ден культурым веле огыл тудо авалтен, образований нергенат ушештарен. Тидым умбакыже шуйымо семын мый образований йодышым утларак келгын ончалаш кўлешлан шотлышым. А тудын шонкалымашыже пеш кумда. Да тусо кажне савыртышым шке гоч колташ, кажне йодышлан шке кўкшыт гыч вашмутым кычалаш кўлеш. Учёный-влакымат тудо вуйым пудыратылаш таратыде ок кодо, шонем. Тўҥжӧ — тудо нигӧмат шылтален огыл, но чылан чоныш шуктен. Пеш чын возымо. Кажне предложений тыште шоналташ, илышым умбакыже лончылаш тарата.

Экономикына начар манме денат Игнатьев чын каласен. Тудым вияҥдаш тунемше да ушан пашаеҥ-влак кўлыт. А тыгай еҥым ончыч школышто, вара кыдалаш да кўшыл профессионал заведенийыште туныктен ямдылат. Школыштыжо тидым кўлдымылан шотлышт гын, кўшкыжӧ нуно ямдылалт шушо каят? Уке вет. Теве могай кўрылтышым ыштыме. А тидым тӧрлаш шонымаш эшеат ушышкышт ок пуро.

Легендыш савырныш туныктышем

— Школ деч вара экономике пашалан пижмекыда, тидым эшеат рашрак шижда докан?

— Школ гыч изи предприятийнам луктын кудалтымекышт, ме Пӧтъял деч кок километр ӧрдыжкӧ, ончычсо шўкшак кышкыме верыш, толын лекна. Тидланже ик кугу айдеме, легендыш савырныше Виктор Григорьевич Васильев, дене вашлиймем таратыш. Тудат вет «Ариада» предприятийжым купан верыште чоҥыш да кугу промышленный компанийыш савырыш. Меат изи производство дене гына ыжна серлаге, а озанлыкым чоҥаш пижна. Виктор Григорьевич ойым пуышо туныктышем лие: «Валериян, вот тый образованийыште пашам ыштенат, а ынде вес сферыш толынат. У пашаштет шотыш налшаш кум тўҥ шонымашым каласем: эн ончычак тый паша верым почшаш, вара пашалан условийым ыштышаш да умбакыже шотан пашадарым тўлышаш улат. Тый нигунамат чылалан йӧрен от керт, но тидым шуктет гын, тыйым аклат, шарнаш тўҥалыт. Но мокташ тўҥалыт манын ит шоно. Да тиде огешат кўл». Мыят тыгак шонем.

Адакше тудо туныктен веле огыл, полшенат шоген. Тўлыдыман кредитым пуэн. Окса дене огыл гын, материал дене. А ме тидын шотеш вара ончен куштымо сасканам сдатленна. Тыге гына, ваш полшен, йол ўмбаке шогалме. Ме тудлан пу материал гыч ямдылыме продукцийнамат, йўкшыктарыше оборудованийым вўдыл опташ ыштыме оратам, ужаленна, а тудо оксам тўлен. Кўлеш годым материал денат пуэн. Тыгеракын изи озанлыкем вара кугуракыш савырнен. Кызыт 1200 гектар мландем, кандаш тракторем (тидын шотыштак у-влакат), кок комбайнем, моло кўлеш ўзгар улыт. Тўҥ шотышто пырчым да изишак пакчасаскам ончен куштем. Пакчасаска ден пу продукцийжым «Ариадыланак» колтена, а пырчыжым опт дене налше коклазе-влаклан ужалена.

— «Ариадыже» кызыт кузерак ила?

— Виктор Григорьевич нелын черланымыж деч вара илыш дене чеверласыш гынат, тудын нерген поро шарнымаш ок шапалге. Тудо Россий историйысе кугу промышленник-влак Морозов ден Шереметьевмыт гаяк тале меценат ыле. Производствым веле огыл вияҥден, Игнатьев манмылак, кызытсе илышыште кокйола пеҥгыдын  шогышашлан культур ден спортланат, тыгак Волжск олалан кугун полшен. Чаманен каласаш логалеш, шкенжын ўмыржӧ гына кўчык лие. Адакше йот элла велым санкцийлан да валюто кредитлан кӧра предприятийже кугу эҥгекыш, а вара вес кундемысе кидыш логале. Республикнан ончычсо вуйлатышыже шкенан кундем верч шонышо лиеш гын, предприятий тыгайышкыжак ок шу ыле. Кызыт тудо эркын-эркын йол ўмбаке шогалеш, но нелын.

А шкендажым мо тургыжландара?

— Да, шкендажым мо тургыжландара?

— Районыштына да республикыштат ятыр вере мландын яра кийымыже да шўкшудо кушкын шогалме. Санденат дыр ме мланде пашам, киндым куштымым тўҥ семын ойырен налынна. Кинде кеч-кунам илыш вуй лийын, кеч-могай неле пагытыштат кинде мемнам утарен, вийым пуэн. Чаманен каласаш логалеш, тудым ме кызыт ончычсо семын кугыжаныш огыл, а коклазе-влак кидыш опт дене колтена. А нуно изи ак дене налаш тӧчат, вара кугу ак дене ужалат. Кочкыш ак кевытыште молан тыгай кугу, шонеда? Тиде производительын акше огыл – тудын ужашыже ты акыште 30 процент наре гына. Молыжо – коклазе ден торговльын ужашыже. Тиде чырым кугыжаныш кўкшыт гыч тӧрлена гын, экономикына, а тидын дене пырля производительнат утларак вияҥ каят ыле.

Ме киндым куштена, манына. Тудым кече але тылзе еда от ужале, тидлан идалык кая. А тымарте ме мо кўшеш илышаш улына? Молан тыгай озанлык-влаклан, нунын пеш кўлешан улмыштым шотыш налын, кредитым ончыкылык шурно кўшеш да изирак процент дене пуышаш огытыл? Сӧрен ойлаш сита, кугыжаныш кўкшыт гычак пеҥгыдынрак шоналтыман. Тыгай озанлык-влаклан посна кугыжаныш программе лийшаш.

А кызытеш илен лекшашлан кресаньык-фермер озанлыкланна изи производствым посна предприятий семын кучаш перна. Яра да теле жапыште лачак тудо ешартыш пашам да оксам ышташ йӧным пуа. Тыште мый туныктышем  Виктор Григорьевичын ойжым шукташ тыршем – паша верат, паша ышташ условият, шотан пашадарат лийышт, шонем. Эше, школышто ом ыште гынат, самырык-влакым чаманем. Нуно ӧрдыжкӧ ынышт кай, шочмо кундемыштыштак паша вер лийже, шонем. Кертмем семын спонсор полышымат пуэм.  Шке калыкемлан, тудын шочшыжо-влаклан мый ўшанем.

— А вет южышт, мемнан вуйлатен моштышо да вўден каен сеҥыше еҥнат уке, маныт.

— Улыт, но эртыше 15 ий утла жапыште нунылан тыште ышташышт да кушкашышт йӧным пуэн огытыл. Южыштлан ӧрдыжкӧ каяшышт логалын. Да тидын дене мер илышланна, мутат уке, кугу эҥгекым ыштыме. Вет шинчырын ик колчажым луктын кудалтет гын, тудо тичмаш ок лий. Але туныктымаште тичмаш программын ик параграфшым монден кодет гын, весыжым умылаш неле. Тыгак илышыштат пале верым налын шогышо-влакым луктын кудалташ але поктен колташ вашкыме, нунылан чаракым шындылме ок кўл. Кеч-кунамат сайым аклен моштыман. Тунам шканетат, молыланат сай лиеш.

Юрий Исаков.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий