1 майыште Морко район Усола ялын эргыже, литератор, журналист, Марий Элын калык писательже, М.А.Кастрен обществе премийын лауреатше Юрий Галютин-Ялзаклан (снимкыште) 80 ий темын. Таче, лач лӱмгечыже кечын, ме тыланда тудын дене интервьюм лудаш темлена. Тудын дене ме эртыше кечылаште мутланенна.
– Юрий Иванович, кумылда могай? Таче могай шонымаш дене иледа?
– «Мыйым ыштыш марий вате, иле, мане, шер теммеш…» Тӱрмеҥге воктен ӱмыр мучко тӱрым тӱрлен шинчыше шӱдӧ ийышкыла лупшалтше пӱйдымӧ кокай деч йодат гынат, «илен-илен шер теме» вуйшиймашым садак от кол, очыни. Эр кече вашеш вуетым окнаш чыкен возат, «тӱняже могай сӧра-ал!» кугун шӱлалтет да адакат илаш тӱҥалат веле. Мый гын тыге. Мо, илет гын, паша пеш шукыс. Кумыл, тудо кумырым ок кычал, эреак ямдыште гына ямлым мунеже, папалташ пыштынеже. Мемнан курымышто мый гаем-шамычлан, манам, сар ыш лий, Юмо утарыш, ачанаже 23 ияшак пулемётшо воктен вуйжым пыштен гынат. Но тевыс эн шучко пагыт: коронавирусан пандемий, иктымат чаманымым ок пале. Сайынак илен лекташ, Юмо, полшо, чонанымак ашнен лук, калыкетым арален кодо.
– 80 ий. Пасу гоч эртен ошкылмо гай огыл. Чынжымак, кугу лӱман писатель лиймешке Тыланда ала-момат илен лекташ пӱрен. Шуко тыгай йыжыҥ кокла гыч могай жапшым эн тӱҥлан, эн шергылан шотледа?
– Морко посёлко деч кече шичме могырыш кум меҥге торасе Усола ялыш Рӱдӧ сбербанкыште кассирлан шогышо мотор Купсола ӱдыр, Ольга Сергеевна, пачерым кычалаш миен… Да пачер дене пырля шканже качым, мыланем ачам, Ильин Калян Вачи Йывукым, верештын. Сӱан да, мо да… Саде Ильин Калян Вачи фамильыжым ала-молан дыр (ала-моланже… школышто нине кум лӱмым иктеш чумырен, чӱчкыдын ойлен мыскылыше йоча шуко лийын!) загсыште возалтме годым шканже уым, нигушто але марте уждымо-колдымым, налеш. Я ончо тый ынде – Га-лю-тин. Кӧргыштӧ иланаш тӱҥалше азан пелашым коден, Иван Васильевич сар деч ончычак армийыш кая курымашлан. Аваемже школышто туныкташ тӱҥалеш, Купсолаш аваж дек пӧртылеш. Ачамын аваже Лизук Усолаште ӱдырым ышта, тудыжо вуеш шуын, марийлыкеш пӧръеҥым пурта, ачамын пӧртшым пужен, мо чаплыжым кучылтын, у пӧртым нӧлта. Тыге Юрий ӱмырешлан ачан суртшо деч посна кодеш. А Купсолаште вес оза, Ойсим чӱчӱ да тудын ешыже. Ялыште тунеммыж годымак тудым Кожлаер гыч Сергей Эчан родына дене «Ямде лий» газет нуным слётыш да монь ӱжыктеныт, премий денат палемденыт. Палыме селькор-ялкор лийыныт, «Марий коммуныш», «Рвезе коммунистыш», марий радиош возен шогеныт. Чӱчӱн «Москва» печатлыме изи машинкым налмыжым поэзий тӱняш ошкылем семын аклем. Такше машинке эре суралымаште лийын. Почын пурен, печатлен ончо, тунамак чӱчӱ шем клатыш наҥгаен, шкендым тукылен: «Теве тыланет гауптвахте! Кастен иже луктам». Вич ганаже тушто киенамак. Но йочам чактараш – манаш веле… Авамже, шол, туныктен коштын. Букет тукым гыч кондышо геныж дене чапланыше Марфа Афанасьевна ваваем огыл гын, ала-кунамак шӱгарлаште лакемам улмаш.
Мыланем, Юрий Галютин гай неле фамилиян поэтлан, Букетов тукым деч нигузеат вараш кодаш ок лий ыле, сандене тыршенам. Шарнем, Купсола шымияш школышто ятыр учкор погыненна: Анатолий Егоров, Александр Остроумов, Анатолий Белугин «Ямде лий», «Рвезе коммунист» да моло газет, радио. Эсогыл Москосо «Огонёк» журнал марте шуынна… Жапшак мемнан вестӱрлӧ ыле. Чоннажак шке чоҥешташ, моло деч ончыко лекташ ӱжын. Арын кыдалаш школыштыжо мо ышталтын! Сергей Эчан поэтын литкружокшо, «Рвезе вий» кидмучаш сылнымут журнал, «Ошымшӱлыш» пырдыжгазет… тӱҥ редакторжо, кӧ шонеда? Мыяк, палышда… Тевыс эн вучымо йыжыҥ: поэзий вуча тыйым, возо, возо, возо! Колумбшак огыл мо, вашлиймаш ден семинарлаште тупна гыч вӱчкен-вӱчкен, йӧратен-йӧратен, йол ӱмбак шогалтыш! Чыла тиде жапым мый эн тӱҥлан, шергаканлан шотлем.
– Коло ий кӱрылтде гай возымо «Авамланде-Мландава» романда – олыкмарий йылме дене почеламут дене серыме икымше роман-дилогий. Могай шонымаш дене тудым возаш тӱҥалында? Молан лач тыге лӱмденда?
– Мыланем тений пешак кугу куан тольо. «Марий Эл» газетем да тудын шефше Александр Абдуловын полшымышт дене Финляндийын Кастрен ушемже почеламут дене возымо «Авамланде-мландава» дилогийым савыктыш. Марий Сылнымутлык чонемын мо сайже, шергаканже, элнам йӧратымыже, Юмын порылык тӱняш виктаралтмыже уло гын, чыла-чыла тушто. Шаҥгат ойлышым, мый вет суртдымо-печыдыме улам, воин-ачам деч кодшо пеле тулык йоча. Аваемым да тудын Марпа аважым чон пытен йӧратыше да эше тендам, мӱндыр да лишыл марий пошкудем-шамыч. Чукотко гыч Сахалин марте…
Кӱшыл клатыш кугезем-шамыч газет подшивкет-мочет, икманаш, марла мо лектеш – чыла погеныт. Валериан Васильевын 1932 ийын, чай, лукмо марий мутерже ыле. «Ава» гыч тӱҥалын, вошт ончем. Ужам, кок мутым ушышо «Авамланде» манмыже лекте. Рушлажат уло: «подпочва» Мыланемат, эр шошо гыч кылмыктыш марте мландыште почаҥшетлан, тиде мут туге чот келшен шинче! Ава улде мо, мланде деч шерге нимо укес, йолан-капан аваем деч моло. Тунамат изиш почеламутым возгалем ылят, ончылнем книга сӱретлалте. Комыштыжо пыл кокласе Юмо мланде шарым кок кида авалтен шога.
– Юрий Иванович, сылнымут «шондыкыштыда» пьесе-влакат улыт. Нунын пӱрымашышт могай?
– Марий поэзий полатыш омсам лӱдын-лӱдын почым, да тудо, шкенжынлан шотлен, ӧндал-вӱчкалтыш. Сылнымутан прозыштат лектышем лие, шкеж деч шӱкал ыш колто. А драматургийже?! Шкетан театр воктене ожнысо «Марий коммунышто» кум йолташ – Филиппов, Исенеков да мый – кажне йӱдым пероэм йымач драмыште мо у шочеш, ӱчашен-ӱчашен, йӱлен-когарген, вашла оҥыш кида-кида шуын, кредалаш ямдын лудын шымлен шогена ыле. Чылаже вич комедий шочо. Сара Степановна Кирилловалан кидышкыже кокытым кучыктышым. Ий эртыш. Миен йодым. А тудо ойла: «Йомыныт. Когынек». Кушко? Кузе? Кунам? Марий манмыла, тӱт-тӱт. «Какшан вальс» лӱманым, весым, театр коллективлан лудым. Тӱҥ героемже Какшанвальский-Макс Майн писатель кокла гыч колышташ толын, нерен шинчыш. Мучашлан пеҥыжалтен ойла: «Отцы пишут, Галютин бунтует из зависти. В таком виде комедия не пойдёт». Самырык театр шуко жап лудде кийыктыш. Мӧҥгеш нальым. Шкетан да Самырык театр-влак мылам изава лийыч. Кугуватын ӱдыржӧ семын чодыраш йомдаралт кодым. Патриот лекше артист да режиссер Иван Семёнович Николаев, Сеҥымашлан XXXшо идалык темме лӱмеш культур пӧртеш «Элнеттӱрын чалдывайже» ден «Какшан вальсым» шындыш. Кокымшыжым сценыште ужын ыш шукто, чеверласыш, финалжым Андрей Андриянов артистлан ончыкташыже перныш. Тау нунылан. Вич пьесе Шкетан театреш шындымым вучен кия. Нимо уке гыч огыл шочыныт нуно, да ынде посна книгаште илат, «Какшан вальс» маналтеш тудо. А кузеже вет чоныш шуктеныт: «Пеш шындена ыле да, марла пьесыдаже укес?!» Алексей Александров-Арсакынат тыгак огеш шындалт. Молынат… Авторышт тек шке ойлат.
– «Марий коммуна», кызыт «Марий Эл» газет. Тыланда тудо мом пуэн?
– Марий Турекысе «Знамя» райгазет кум ийым нале. Журналистлан тушто чот тунем шуым. Прокопий Агачёв дене коктын рушлат-марлат «Вишне курык» роман тӱҥалтышым иктаж латныл номерешна печатлышна да мый Пётр Корниловын ӱжмыж почеш «Марий коммуныш» тольым, кум ият пеле йӱдшӧ-кечыже редакцийыштак илышым. Да тиде илышем мыйын тачысе интервьюлан вуймутым пуа: «Марий коммуна», вараже «Марий Эл» лий – мыланемже гын, Марий Сылнымут Академий». Кугемдыде ойлем, тысе ик минутат яра ыш эрте! Кечыгут селькор-ялкор, спецкор, командировко паша сылнымут ярыметым шуараш полшат, а йӱдым шканет чон йодмым возет. Молан сита виет… Вич пьесе-комедий, 120 ойлымаш ден повесть-влак, «Авамланде», печатлалтше тыгыде кандаш книга радамыш ешаралтыч «Марий Эл» газет помышто илыме годымак иланыше, вараже «Пачемыш» ден «Ончыко» журналлаште ыштыме годым шуаралтше «Георгий Пушкин», «Какшан вальс», «Порсын шӱртӧ мучаште».
«Марий Элешак» печкалте куд книгалык эрыкан роман, «Марий колумбиаде», Валерий Очеев рукопись гыч куд томым чумырыш, кажныштыже комментарий дене фотоальбом пуалтеш – 128 марий писатель гыч иктыжат тымарте илыш корныж йыр пӱтырнышӧ историйым серен коден огыл, а мый вот на – тоштым. «Колумбиадыге» шотлаш гын, мыйын але марий лудшылан пӧлеклышаш лучко книга, Очеевын поген кодымо, команышкак чумырымо, типографийыш колташ ямде лучко (поэзийысе кум книгамат пуртена) мӧҥгысӧ библиотекыштем шогат. Теве мо тугай мыланем «Марий коммуна» — «Марий Эл» газет, Марий Сылнымут академий.
– Тендан шонымаште, тачысе марий сылнымут кузе вияҥеш? Чон мо верч йӱла? Могай писатель-поэт-влакын произведенийыштым лудын куан кумыл авалта?
– Шкевуя ила тудо таче. Чылт шкевуя. Куш йомо Зоя Дудина – кӧ мом пала мом ышта кызыт? Толыт, изишак вуйым ончыктат да йомыт. Чотшо дене шукын улына. А шотшо? Вуйлатен шогышо вий кӱлеш. Анатолий Новиковым, Валентин Осипов-Ярчам, Эврик Анисимовым, Анатолий Мокеевым лудын куанен илем. «Ончыкын» кум номерыштыже Виталий Богдановын чон йӧсланен ончыктымо «антиначальник-шамыч» ӧрыктарышт. Ила эше мемнан марий сылнымут.
– Тыланда Юмо нимомат чаманен огыл: капкылымат, сын-кунымат, возымо мастарлыкымат, йылме пӱсылыкымат, мыскара кумылымат… Чылажым ойлен от пытаре. Юрий Иванович, а мом пуэн огыл, шонеда?
– Тудыжым Марий Элын калык писательже лӱм дене пырля иже мылам колтыш – кӱшыл кавасе канцелярий гыч Обломовын гай йогым: «сита, ынде, толашенат, каналте, мо возыметшымат савыктен луктын от шукто теве…» Тау, тынар кутырыктен моштымыланда. Мый такше вет эре-эре шып шонен коштшо улам.
– Шочмо кечыда дене, Юрий Иванович! Таза, кужу ӱмыран лийза. Тек шӱм-чоныштыда эреак усталык шӱлык озалана.
– Тау!
Г.КОЖЕВНИКОВА
