Мер Каҥашыште
Марий кумылан Мишкан
24-25 сентябрьыште Пошкырт кундем Мишкан селаште Мер Каҥашын Марий форумжын черетан сессийже «Самырык тукым да тӱвыра» теме дене эртен. Куд секцийышке Мер Каҥашын еҥже-влак деч посна Пошкырт кундемыште марий-влакын илыме районла гыч делегат-влак ушненыт. Пленар заседанийыште Башкортостан Республикын премьер-министржын алмаштышыже Азат Бадранов, культур министрын икымше алмаштышыже Наталья Лапшина, Марий Эл Правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин лийыныт. Чумыр форумым Оньыжа Эдуард Александров вӱден.
Самырык тукым да тӱвыра
Марий форумын тӱҥ йодышыжо самырык тукым да тӱвыра дене кылдалтын. Тӱвыра шотышто утыжым колянышаш уке гын, самырык тукым нерген чылаланат шоныман. Ӱдыр-рвезе-влак форумышто пеш шагал лийыныт манмым шукын палемдышт. Нуно мер илышыштат кызыт пеш шагалын улыт. Таче кечылан ик эн чолган да лийжак манын ыштыше команде «ВийАр» мер ушемыште. Вуйлатышыже, Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже Алёна Иванова Марий форумысо пленар заседанийыште ыштыме докладше (лишыл номерыште савыктена) гоч палемдыме йодышым кумдан почын пуэн. Тӱвыра ден этнобренд темым Марий тӱвыра рӱдерым вуйлатыше, Мер Каҥашын еҥже Наталья Пушкина ден Мишкан район администрацийын тӱвыра пӧлкажым вуйлатыше Радион Плотников радамленыт. Марий Элыште тӱвыра илыш шолеш манашат лиеш. А теве Мишкан кундемыште эсогыл идалык мучко республик кӱкшытан лу утла марий сынан мероприятий эртаралтеш.
Йылмына верч
Пленар заседанийыште Оньыжа Эдуард Александров XI-ше Марий калык погын деч вара идалык жапыште Мер Каҥашын ыштыме сомылжо нерген отчётым ыштен. Ик эн кугу мероприятийже шошым Йошкар-Олаште эртаралтше Марий форум лийын. Тунам «Еш, йылме да образований» ден «Марий юмыйӱла» комиссий-влакын йодышыштым ончыко лукмо ыле. Таче кечын йылмым аралыме, тунемме йодыш эн пӱсын шога. Тунам Пошкырт, Татарстан да Одо кундемлаште шочмо йылмым туныктымо сай опытышт дене палдареныт. Мишканыште эртыше Марий форумышто Башкортостан Республикын премьер-министржын алмаштышыже Азат Бадранов, Мишкан селасе 2-шо номеран общеобразовательный школын базыжлан эҥертен, марий йылмым келгынрак тунемме икымше полилингвальный школым (икмыняр йылмым тунемаш тӱҥалыт) почмо нерген увертарыш. Тыгай темлымашым Башкортостан Республикын главаже Р.Хабиров ыштен манын палемдыш. Пошкырт кундемыште 17 миниципал район ден ола округысо 103 общеобразовательный школышто марий йылмым 4459 икшыве тунемеш. Ты предметым 94 туныктышо туныкта. 6 районысо 19 дошкольный образовательный организацийыште марий йылмым 349 йоча тунемеш. А тенийысе тунемме идалык гыч Пошкырт кугыжаныш университетын Пӱрӧ филиалыштыже угыч руш-марий пӧлка почылтын.
Мер Каҥашын еҥже-влак, ола ден районлаште туныктышо-влакын августысо совещанийышкышт миен, ты темым поснак ойырен ойленыт. Туныктышо-влак веле огыл, ача-ава ден образовательный учрежденийлам вуйлатыше-шамычат йылмым арален кодышаш верч мелын савырнат гын, ятырлан ончыко ошкылым ышташ лиеш ыле.
Йылмым аралыме да вияҥдыме нерген ойлымо годым СМИ-влакын, шочмо йылме дене ойлышо, возышо журналист-влакын верыштым палемдыде огеш лий. Таче кечылан тӱнямбалне марла лекше латкуд газет ден журнал уло. ВГТРК-ан «Марий Эл» ГТРК филиалыштыже марий телерадиопрограмме-шамыч лектыт, «МЭТР» телеканал ден Марий Эл Радио куандарат. Шагалжак огыл, но йодышыжат ситышын. Таклан Мер Каҥашын кызытсе составше «СМИ да увер технологий» комиссийым чумырен. Форумышто посна секций лачак ты йодышлан пӧлеклалтше лийын. Секций вуйлатыше семын ты йодышым мыланем радамлен иктешлаш логалын. Национальный прессыште, радио ден телевиденийыште тыршыше-влак ончылно кугу йодмаш – шочмо йылмынам, тӱвыранам, йӱланам арален, историйнам радамлен кодаш. Тидлан кӧра ме арня еда командировкыш лектына, марий ешыште, озанлыкыште лийына, ужына да колына тудым, мо ушыштыжо, чоныштыжо калыкын, могай илыш-йӱлам кучен ила? А тыгай сомылым чыланжак шуктен огыт керт – лач шке калыкшым да тиде профессийым чот йӧратыше гына. Сандене ты аланыште ыштыше кажне еҥ мыланна шерге. Марла возен, ойлен моштышо еҥ деч посна марий прессыжат йомеш. А кеч-могай калыкын вияҥме кӱкшытшым театр дене пырля эше тудын шке йылмыж дене лектын шогышо Тӱшка Увер Йӧнжӧ (СМИ) улмат ончыкта. Мутат уке, тидын годым возымо, ойлымо темына жапын да калыкын йодмыштым шуктышаш, увержымат пеш писын шаркалыман, йылме яндарлык да чаткалыкат лийшаш. Марий йылмым палыше специалист-влак (журналист, кусарыше, корректор, дизайнер-верстальщик, компьютер лингвист, сайтым вӱдышӧ, радио- ден телевӱдышӧ…) кӱлыт. Сандене тунемме семинар ден курс-влакат пайдале лийын ыле.
Кугезына-влакын чумырен кодымо марий йылмын литератур нормыжымат эн чотшо журналист ден артист-влак (туныктышо-шамыч дене пырля) аралат да илышыш пуртат. Чыла тиде поянлыкым кызыт марте арален кодымо веле огыл, кертме семын вияҥден толмо. Кугыжаныш кучем велымат полыш шагал огыл ышталтеш. Вет чыланат умылат – национальный СМИ-влак тыгай полыш деч посна илен лектын огыт керт. Тидын годымак пӱтынь тӱня мучко шарлыше цифровизаций мемнан вучаш ок тӱҥал, а пырля вияҥаш ӱжеш. Цифровой увер кумдыкышто марий ТУЙ-ын (газет ден журналын, радио ден телевиденийын) шке пеҥгыде верже лийшаш. Марий йылмына, мутна таче электрон кумдыкышто могайрак верым айлымыже да, эрла огыл, а тачак мом ышташ кӱлмӧ нерген секцийыште МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже, компьютер лингвист Андрей Чемышев радамын каласкалыш. Йылмына Интернет кумдыкын чыла йыжыҥышкыжат тӱҥ шотышто лачак тудын мастарлыкшылан кӧра шыҥдаралт тоеш. Чыла нине йодышым кумданрак Мер Каҥаш вуйлатыше Э.Александров Марий форумын шошымсо сессийыштыже ончаш темлыш.
Тумо гай пеҥгыде келшымаш, муро гай яндар чон
Марий форумыш Марий Эл гыч делегаций келшымаш кылым пеҥгыдемдыме амал дене кум тумым намиен. Нуным МИшкан селаште улшо Марий историй да культур рӱдер воктенысе аллейыште Марий Эл ден Пошкырт кундемысе Марий юмыйӱла ушем-влакын вуйлатышышт Геннадий Пастиев ден Александр Бирюков, Башкортостан Республикын премьер-министржын алмаштышыже Азат Бадранов ден Марий Эл Правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, Башкортостан Республикын тӱвыра министржын икымше алмаштышыже Наталья Лапшина ден Мишкан район администрацийым вуйлатыше Павел Трапезников шынденыт.
Нефтекамскысе кугыжаныш филармонийын темлыме «Пошкырт мландеш вожаҥынам!» программыже шкенам, марий калыкнам вес семынрак ончалаш таратыш. Артист-шамыч марий муро-куштымаш деч посна кумдан чапланыше землякна, СССР-ын калык артистше, композитор Андрей Эшпайын репертуарже гыч ятыр мурым попурри семын йоҥгалтарышт. Ты программе дене Марий кугыжаныш филармонийын шукерте огыл почылтшо у полатыштыжат лийыт манын ӱшанена.
Концерт деч ончыч марий кумылым налше, чоным авалтыше музыкант да мурызо Артур Ефремовлан (ӱмыр лугыч лийше) Яныш Ялкайн лӱмеш премийым тудын ачаже Александр Владимировичлан кучыктышт. Организатор-влак тыгак Артурын Сергей изажым ӱжыныт. Тудат шольыж нерген поро мутым ойлен да тудын мурыжым залыште шинчыше-влак дене тӱшкан муреныт.
Мо дене эше шарнымашеш кодеш ты форум? Мыланем гын – икымше гана Мишкан кундемыште лиймем денат. Корно мучко ушышто «Эрвел лыве», а варажым «Мишкан – мыйын муро» пӧрдыч. Эсогыл Ош Виче гоч вончышылат Пошкырт кундем нергенак муро сем-шамыч йоҥгыш. Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже семын палемдалтше Мишкан район чекыште, верысе шагат дене теве-теве йӱдыш шуына ыле гынат, мемнам кинде-шинчал, муро-куштымаш дене вашлийыныт. Шемрокан мланде, канде кава да нарынче шыже – шинчаштем тиде сӱрет эше шуко жап кояш тӱҥалеш.
Мишкан район Морко ден Курыкмарий районла дене шукертак таҥлалтыныт. Тиде кыл умбакыжат вияҥже манын, Морко район администрацийым вуйлатыше деч саламлымаш да пӧлек дене социальный йодыш дене алмаштышыже А.Васильев миен.
Кажне вашлиймаш ӱшаным шочыкта. Мер калыкым тургыжландарыше йодыш-влакым вуйлатыше-шамычат умылен вашлийыт гын, ӱшан шукырак.
Тиде кумыл чумыр форум жапыште шижалте.
Шке жапыштыже Мишкан район администрацийым ятыр ий вуйлатыше Виталий Андреев чонжым почо:
«Марий Элыш миен толына але те мемнан деке толын каедат, ме ик арнялан черланен колтена… Уке, кап-кыл дене огыл, а чон дене. Тунар сагынена, кумылат моткоч кӱшнӧ. Угыч да угыч вашлиймашым вучен илена!»
Тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Радион Плотниковат, чынже денак, чумыр тӱшкан кумылжым шижын каласыш:
«Вашлийме икымше тат гычак туге чучеш, пуйто ме чыланат ик ялысе пошкудо пӧртыштӧ илыше-влак погыненна. Тунар лишыл да шерге родо-пошкудо улына. Ойленат мошташ ок лий».
Светлана Пехметова
