12 июльышто Морко районысо Унчо кундемыште Сӱрем кумалтыш эртен.
Кечывал лишан села воктенсе Мер ото велыш марий тувырым чиен, кидыш киндеркым але корзиҥгам кучен ошкылшо-влак икте почеш весе вашкеныт. Пӱртӱс Юмылан кумалаш Унчо кундемыште илыше да пошкудо районла гыч изиракшат-кугуракшат толыныт. Марий йӱла дене палыме лияш Татарстан, Удмуртий, Венгрий, Мордовий республикла, тыгак Саудовский Аравий, Германий гычат кумылым ончыктеныт, а эн кугу делегаций, мутат уке, Эстоний гыч лийын. Нуно лӱмынак Петро кечылан ты кундемыш толыныт.
Палемдыме верыш миен шумо деч ончыч лӱмынак келыштарыме верыште кидым мушна. Верысе администраций вуйлатыше Иван Евсеев Мер отышто шкем кучымо да мом ышташ лийме нерген толшо уна-влаклан умылтарен ойлымеке, йолгорно дене отыш пурышна. Киндеркым кодышо-влак тудым онаеҥлан пуат, а нунышт рат дене мландыш шындат. Адакшым вет яра мландыш огыл, эн ончычак кож лÿсым шарат. Тений кумалтышыш толшо-влаклан кум вере тулолмым ямдылыме: Ош Кугу Юмылан, Шочынавалан, Тӱнямбал серлагышлан. Кажнышкыже калык шукак погынен.
Ӧрдыж кундем гыч толшо-влак Тӱнямбал серлагышлан кумылыныт. Тазалыкым, пиалым, коштмаш корнышто чыла сай лийже манын йодын толшо-влаклан онаеҥ Анатолитй Иванов пелештен. А Шочынава дене онаеҥ Анатолий Яковлев лийын.
Ош Кугу Юмылан кумылаш эн шукын чумыргеныт. Мыят нунын коклаште лийынам. Тыште онаеҥ-влакат икмынярын улыт ыле: Унчо кундемынак шочшыжо Михаил Казанцев, Марий Турек район гыч Михаил Айглов, Волжский район гыч Аркадий Федоров.
Юмылан пелешташ тӱҥалме деч ончыч Дмитрий Коляда (Моско гыч) Тихон Ефремович Ефремовын возен кодымо семжым кӱсле дене йоҥгалтарыш. Тидын годым кӱшнӧ чоҥештылше кайык-влакат шке мурыштым сылне сем почеш пуйто муралтышт. Чонлан куштылгын чучын колтыш.
Юмылан пелештыме тат лишеме. Йырваш пÿртÿс шыпланыш, пуйто тудо калыкын Юмо деч улан илышым, ешыште умылымашым, ял калыкланат, вольыкланат тазалыкым йодмыштым колыштеш. Кумылан-влакше надыр шотеш окса ден солыкым пуат. Погымо оксажым вес кумалтышым эртараш кучылтыт гын, солыкшым шнуй пушеҥгыш, кÿшкырак, сакалтат.
Пелештен пытарымеке, кондымо киндеркым кидыш налыт да моло-шамычым сийлат. Тыгодымак подышто шылан пучымышат, лемат кӱын шуын. Тудым тамлымеке, онаеҥлан тауштен, кидшым кучышна да сай кумыл, поро шонымаш дене мӧҥгӧ кайышна.
— Мöҥгӧ мийымеке, отыш сайын коштын савырнымылан Юмылан пелештена да кондымо киндым еш дене шинчын авызлена, — пелештыш Унчо кундемыште илыше марий шӱлышан ӱдырамаш Мария Янситовна Николаева.
Беттина Зенглинг, «Штерн» журналын журналистше (Германий):
— Марий Элыш шошым толмо годымак Сӱрем кумалтыш нерген шуко ойленыт. Тунамат марий калыкын илышыже, йӱлаже, тӱвыраже, ыштыш-кучышыжо нерген пеш шуко колынна, ужынна. Сандене ты гана толашак шоненна. Петро кечын эртыше кумалтыш марий кундемысе веле огыл, Российын тӱрлӧ регионжо да йот элла гычат калыкым иквереш ушен. Отыш пурымеке, чонлан ласка, шӱлаш куштылго. Йӱлам эртарыме радамат моткоч шкешотан. Тышке кугуракшат, изирак-шамычшат толыныт. Тугеже марий калыкын ончыкылыкшо волгыдо лийшаш.
Хасан, Йошкар-Оласе вузын студентше (Судан ола):
— Марий Элыште илымеке, тунеммеке, марий калыкын йӱлажым, тӱвыражым палышаш улам. Унчо гыч палымем-влак улыт, сандене нунын дене пырля Сӱрем кумалтышым ончаш толынам. Ойыртемалтше йӱла. Такшым Унчо кундемыште чылажат ойыртемалтше: калыкшат поро, пӱртӱсшат мотор. Мончашкат пурен лектым, пеш келшыш, а шер пырче гай снегыже могай тамле!
Татьяна Мокшанова, эрзя йоча журналын корреспондентше (Саранск ола):
— Марий калыкын кумалтышым эртарымыжым ончаш оҥайын чучын. Мемнан дене эрзя калыкат тыгай йӱлам шукта. Отыш толмо деч ончыч Мария Янситовна (йолташыже дене пырля тудын дене иленыт — авт.) мыланна мо кузежым чыла умылтарыш: кумалтышыш ший оксам пелен налман, тудым мушкын, шовычыш вӱдылын кондыман. Йол чара лийшаш огыл, ӱдыр, ӱдырамаш-влак шовычым пидшаш улыт. Сӱрем кумалтыш ойыртемалтше, пелештыме шомакшат вестӱрлӧ.
Свен-Эрик Соосаар, Таллинысе институтын шымлызыже (Эстоний):
— Йӱла шке радамже дене эрта. Але марте тыгайым киношто веле ужынам ыле. Кумалтыште онаеҥ-влак марла сай шомакым пелештат. Пӱртӱс Юмылан кумалаш йоча-влакын толмыштат куандара. Тул ӱмбалне подышто кӱктымӧ пучымышымат икымше гана кочкам, пеш тамле.
Пират Румвольт, сӱретче (Эстоний):
— Мӧҥгыштӧ улмо гай чучеш. Отышто ласка. Чаманен каласаш кодеш, марий йылмым ом пале. Но калыкын чыла сайым, ласкалыкым, тыныслыкым йодын кумалмыже шижалтеш. Юмылан кумалмылан мый ӱшанем, эсогыл теве кызытат капемлан копыж-ж чучеш. Унчо кундемыш, Мер отыш, толмылан моткоч куаненам. Чаманем, мемнан дене тыгай йӱла огеш шукталт. А марий калык тиде йӱлам арален коден да тукым гыч тукымыш шуя.
Алевтина Байкова.
