Илдико Лехтинен – финн этнолог, философий науко доктор, этнологий доцент, Финляндийысе тӱвыра тоштер вуйлатышын алмаштышыже, ятыр ий М.Кастрен лӱмеш ушемын председательже лийын, Европышто, Российыште кумдан палыме финн-угровед. Кызыт финн ӱдырамаш-влакын «Калевала» ассоциацийыштым вуйлата. 6 мартыште тудо 70 ияш лӱмгечыжым палемден.
Илдико Венгрийыште Будапештыште шочын. 1966 ийыште гимназийым тунем пытарен да вес ийын верысе университетыш, филологий факультетыш, тунемаш пурен. Тушто тунеммыж годым Юхха пелашыж дене палыме лийын. Тудо Хельсинкисе консерваторийын студент тӱшкаж дене пырля Венгрийыш миен. 1968 ийыште Финляндийыш илаш куснен, Хельсинки университетын филологий факультетышкыже финн-угор этнографий ден финно-угроведений пӧлкашке тунемаш пурен. Тунемме жапыштак, 1971 ийыште, Финляндийын Национальный тоштерыштыже пашам ышташ тӱҥалын. 1973 ийыште вузым тунем пытарен, а 1975 ий гыч тоштерыш научный пашаеҥ семын пашам ышташ пӧртылын.
Илдико финн-угор тӱшкаш пурышо ик калыкын тӱвыражым шымлыме годым ты йылме ешыш пурышо моло калыкын дене таҥастара. Тыге 1984 ийыште тудо Пирко Сихво дене пырля финн калык вургем нерген книгам ямдылен да савыктен луктын.
Т.Евсееевын пашажым шымлаш тӱҥалмеке, Илдико Лехтиненын марий тӱвырам (сӧрастарыме ӱзгарым да калык вургемым) лишкырак пален налаш кумылжо лектын. Тыге финн профессор А.Алхониемин эртарыме марий йылме курсыштыжо калыкна нерген шукырак пален налаш тыршен. Тудо марий сӧрастарыме ӱзгар нерген лиценсиатский пашам возаш шонен пыштен. Тылеч ончыч тудо 1981 ийыште «Хант йылмыште сӧрастарыме арверын терминологийже» магистр пашам возен пытарен. Тиде ийынак А.Алхониеми дене пырля Марий кундемыш толын коштын. Варажымат Илдико Марий Элыш чӱчкыдын Финн шанче академийын эртарыме этноэкспедицийже дене толын. Тыгодым марий-влакын илыме вес кундемлашкыжат, мутлан, 1995-2015 ийлаште эрвелмарий-шамыч декат миен коштын. Этнографий экспедицийла деч вара Илдико Лехтинен марий-влакын тӱвырашт нерген икмыняр статьям возен да савыктен.
И.Лехтиненлан кӧра марий краевед Т.Евсеевын кид дене возымо пашаже-влакым тӱнямбалнат ужыныт. 1985 ийыште Т.Евсеевын куэмым ыштыме да калык вургем нерген этнографий материалжым немыч йылме дене посна книга дене савыктен луктыныт. Илдико преподаватель семынат пашам ышта. 1978 ий гыч тудо Хельсинки университетыште этнографий дене лекцийым лудеш. 1996 ийыште финно-угор этнографий доцент лӱмым пуэныт. Шымлызе студентше-влакым этнографий материалым погаш туныкта. Тиде амал дене тудо 2002-2006 ийлаште Морко район Унчо кундемыш студент-шамыч дене экспедицийыш миен коштын.
Ятыр ий пашам ыштыме кугу лектыш семын «Марий сӧрастарыме ӱдырамаш ӱзгар-влак» докторлык диссертацийжым палемдыман. Тудым Лехтинен 1994 ий февральыште арален да посна монографий дене савыктен луктын. Тиде пашаште 1880–1990 ийлаште марий ӱдырамашын сӧрастарыме ӱзгаржын вашталт толмыжо ончыкталтын.
Илдико Лехтинен ятыр ий М.Кастрен лӱмеш обществын председательже лийын. Тудын вуйлатыме жапыште Финляндийыште кажне ийын октябрьыште родо-тукым кече-влак эртаралташ тӱҥалыныт. Тыгак «Российыште илыше финн-угор калык-влаклан полышым пуымо» программе кышкарыште лийше финн йылме ден этнографий шанче курс-влаклан И.Лехтинен вуйын шоген. Тиде курслан кӧра Российысе финн-угор тоштер-влак нерген справочник англичан да финн йылмыла дене лектын.
И.Лехтинен Финляндийын тоштер ведомствыштыжо тӱрлӧ темылан пӧлеклалтше семинар-влакым эртараш темлен: тоштерлаш шукырак еҥ коштшо манын мом ыштыман, тоштер ден школын пырля пашам ыштымышт, молат. Тыге 2007-2014 ийлаште кок элысе тоштер-влакын кылышт утларак пеҥгыдемын да Т.Евсеев лӱмеш Марий национальный, К.Герд лӱмеш Удмуртийысе национальный, С.Эрьзя лӱмеш Мордовий Республикын сӱрет сымыктыш, Мордовийысе объединенный краеведений тоштер-влак Финляндийын Тӱвыра фондшын полшымыж дене «Тоштерлаште — финн-угор калык-влакын тӱвыра поянлыкышт. Тӱрлӧ йылме ден тӱрлӧ тӱвыра – тоштерлаште» проект кышкарыште финн-угор темылан пӧлеклалтше «Кум тотем» караванный выставкым ямдыленыт. Тудын пашажлан Хельсинкысе Тӱвыра тоштер вуйын шоген. Проект полшымо дене выставкын каталогшо марий, руш, удмурт, мордва (эрзя, мокша) йылмыла дене лектын. Тыгак финн-угор тоштер-влакын www.fumus.ru/mariwoman/ сайтышт пашам ышташ тӱҥалын.
2002-2007 ийлаште И.Лехтинен Морко район Унчо ялыште гендерный шымлымаш дене кылдалтше проектым илышыш шыҥдарен. Тиде пашашке Хельсинки ден Турку университет-влакын студентыштат ушненыт. Тыге 2009 ийыште «Ош Юмын ӱдырышт-влак. Марий ӱдырамаш — модернизаций корнышто» книга ош тӱням ужын.
Тиде ийынак августышто Илдико Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштер вуйлатышын алмаштышыже Н.Большова, тоштерын пашаеҥже Д.Байдимиров дене Башкортостаныш, марий яллаш, экспедиций дене коштын. А шыжым «Кум тотем» караванный ончер дене Мишкан районышто илыше-влакым палдареныт. 2015 ийыште Татарстаныште илыше марий-влак деке экспедицийыш лектыныт. Тиде гана тушко Т.Евсеев лӱмеш тоштерын да МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже-влак ушненыт.
2017 ийыште И.Лехтиненын вуйлатымыж почеш «Йӱла ден инноваций. Эрвелмарий-влакын тачысе тӱвыра поянлыкышт» этнографий очерк-влак савыкталтыныт. Тушко марий ден финн шымлызе-шамычын пашашт пурталтыныт.
Илдико шуко пашам ышта гынат, кум икшывыже ден ныл уныкажлан жапым эре муэш. Тудлан 1989 ийыште МАССР Верховный Советын Почётан грамотшым кучыктеныт. Эрвелмарий-влакын тӱвыраштым шымлымашке кугу надырым пыштымылан Я.Ялкайн лӱмеш премийын лауреатше (2006 ий). Финляндийын Ош Роза орденын медальже, Венгрийын рыцарь орденжын ыресше дене палемдалтын.
В.М.Васильев лӱмеш йылмым, историйым да сылнымутым шымлыше марий институт, Марий Элын общественностьшо Илдико Лехтиненым лӱмгече дене уло кумылын саламлат. Пашаштыже кугу лектышыш шуаш тыланат!
Т.МОЛОТОВА.
