Марий Элыште ик районышто, лачшымак Советский велне, Вӱд Авалан кумалыт. Кукмарий, Ваштаршӱй, Тапшер ял-влак воктене тыгай кумалме вер-влак улыт. Акрет кугезе-влак таклан огыл вӱд айдемын вий-куатшым ешарен, осалжым эрыктен кертшылан шотленыт. Шке жапыштыже Тапшер кундемыште ик эн тоштылан шотлалтше, тӱня кумалтышым эртарыме Петран лук ото лийын. Тушто кумалме йӱлажат эре акрет семынак эртаралтын. Отыш кум велым пуреныт: кече лекме велым пурлык вольыкым пуртеныт, касвелым кумалаш толшо-влак пуреныт, кече ваштареш – йӱла тарманым конденыт. Чаманен каласыман, кызыт отыжо уке, олмыштыжо нур гына шинча. Но ото лийме чоҥгата кумдыкышто 80 наре памашшинча уло, маныт. Шукышт кызытат шыргыктен йоген шинчат, южиктыже петырналтыныт…
Шоналташ гын, ик верыште тынар памашшинча улмылан ӧраш гына кодеш: мландыпомыш тыгай поянлыкым, куатым арала. Но ты кундемыште ӧрыктарыше да кумылым налше верже, верысе калыкын ойыртемалтше йӱлаже эше шагал огыл. Нунын нерген командировкыш мийыме годым республикысе Марий юмыйӱла ушемын Советский районысо «Марий кумалтыш» общиныжым вуйлатыше Ефим Виногоров ден тӱҥ онаеҥже Герман Милютин палдареныт.
Таклан огыл кугезына-влак, ме тул ден вӱд вий коклаште коштына манын ӱшаненыт. Таклан огыл ты районысо марий-влак акрет годсек Вӱдавалан кумалыныт. Кумалме ойыртемыштат оҥай. Кече ваштареш лекше памашинча воктеке ик тулолмыш кум пурлык дене лектыт: Вӱдавалан шем шорыкым, Кава юмылан комбым, Пыл кугу юмылан тагам пуат. Кумалтышыш чес пӧлек дене иктат толшаш огыл. Толыт гынат, пеленышт мӧҥгеш колтат.
Шогаль ял отыштат июньышто тыгак шкешотан ойыртемалтше кумалтыш эртаралтеш. Кажне гана кум тулолмышто комбо, шорык да агытан дене Курык кугызалан, Вӱд авалан да Тулавалан кумалыт.
Марий юмыйӱла ушемын Советский районысо «Марий кумалтыш» общиныже 2005 ийыште ышталтын. Ончычшат тушто общине лийын, но вес лӱм дене шке пашажым ворандарен. А тӱҥ онаеҥжылан Степан Милютин шоген. Тудо шке жапыштыже Александр Таныгин деч ончыч республикысе Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥжат лийын. Пагалыме онаеҥын эргыже-шамычат Герман Милютин ден Анатолий Виногоров – тыгак ачаштын корныжым тошкат, карт улыт, туня кумалтышлаштат нунылан эре пелешташ ӱшанат.
Герман Милютин — таче ты районысо общинын тӱҥ онаеҥже. Мут толмашеш, тудын йолташыже, юмынтаҥже-влак онаеҥын мастарлыкшым эре палемдат. Пелештен шогымыжым моктат, йылмыже вӱд гай кая, маныт. Ачажын эргыжак, мом ойлаш. Ачаштын суапшым калыкын ушешышже кодаш манын, кызыт эргыже-влак тудлан шарныктышым ышташ шонат.
Кызытсе общинын вуйлатышыже Ефим Виногоров 2008 ийыште организацийыш ушнен. 2009 ийыште тудлан тудым вуйлаташ ӱшаненыт, организаций деч печатьым кучыктеныт. Ефим Михайлович шкежат 72 ийым темен. Санденак ты паша деч эркын кораҥаш кумылым ончыктен. Теве кодшо рушарнян общинын кугурак-влак советыште у вуйлатышым сайленыт. Тыгай ӱшаным Алексей Емельяновлан ыштеныт. Кодшо ийын тудо марий юмыйӱлалан тунемме курсышто шинчымашыжым нӧлтен.
Районысо юмйӱла общинын шкенжын пӧлемже уло. Тудлан районысо администраций кызытсе тӱвыра да каныме пӧртыштӧ кугу йоҥгыдо посна пӧлемым ойырен. Тачысе кече марте тудым марий кумалтыш йӱлалан келыштарен тӱзатен шынденыт, кӱлеш арвер дене пойдареныт, кумалтыш тарманымат тыштак аралат. Тыш пурен, ӧрынат колтет, этнографий тоштерыш логалмыла чучеш. Кумалтыш йӱла дене кылдалтше чыла атрибутым, вургемым ужаш лиеш. Обшинын историйже, онаеҥже, мерпоприятийже-влак нерген шуко материалым погымо. Онаеҥ-шамычлан погынен каҥашаш, мероприятийым эртараш чылажат келыштаралтын, пелешташ юмо лукымат ыштыме. Пырдыж сӱретшат, погымо арвержат марий отыш логалме шижмашым луктыт.
Ты общинын кугурак-влак советше уло. Чӱчкыдын иквереш погынен тургыжландарыше йодыш-влакым каҥашат. Талуклан ик гана иктешлыше кугу погынымашым эртарат. Общиныште — 25 еҥ. Онаеҥ-влакым ушышо тӱшкажым Герман Милютин вуйлата. Онапу ончылан пелештен шогышо индеш карт улмым палемдышт. Но тылеч посна тунем шогышо-влакат улыт. Карт-влак радамыш у еҥым тергымеке да йӱклымеке гына пуртат. Тыгак общинын вес тӱшкаже мер илыш дене кылдалтше йӱла пашам шуктат. Утларакшым тӱвыра аланыште тыршыше, сулен налме канышыште улшо чолга ӱдырамаш-влак улыт. Марий ешысе семынак, нунын дене пырля йӱла дене кылдалтше мероприятийым, пашам ворандараш куштылгырак, палемдат онаеҥ-влак.
Воктенысе пӧлемыште «Кугезе кумыл» ансамбль погына. А тудын участникше-влак эре иктаж-могай да йӱла пайремым, мероприятийым эртарат, онаеҥ-влакым пелешташ ӱжыт. Районышто марий калыкын этнографийже дене кылдалтше турист маршрутым почаш да ворандараш тӱҥалше посна еҥ-шамычат улыт. Нунат онаеҥ-влакым чӱчыкдынак полшаш ӱжыт. Икманаш, онаеҥ-влак районышто пагалыме, вучымо-влак улыт.
Ты районышто илыше марий-влакын шке шнуйыштат уло, тиде – Кундыш Кугыза. Тудо Кундыш эҥер воктене илен, маныт. А эҥерже Яҥгранур ял воктенысе Шем памаш деч тӱҥалеш. Тушкак тӱшкан кумалаш лектыт. А тений шнуй верыжым верысе чолга еҥ-влак Тамара Акулова ден Андрей эргыже ял калык дене пырля тӱзатен шынденыт: памашыжым тӧрлатеныт, беседкым нӧлтеныт, Кундыш Кугызалан пу гыч шарныктышымат вераҥденыт. Ынде тушко каналташат толыт.
А икмыняр ий ончыч Оваснур ял олмышто Кундыш Кугызалан вуйым саваш мийыме верымат палемденыт. Онаеҥ-влакат ты верыш лектын пелештеныт. Тений тушто районысо тӱвыра пӧлкан пашаеҥже-влакын тыршымышт дене шнуйым шарныктыше кӱм конден пыштеныт. Тӱшкан кумалаш коштмо верже манашыжак ок лий, но идалыкын кеч-могай пагытыштыже вуйым саваш мияш лиеш.
Советский вел марий-влакын Келесола ял воктенат кумалаш коштмо вес вер уло. Тушко Онарлан кӱм пыштыме. А калыкыште тудым марий талешке-влакым шарналтен, тауштен пелештыме шнуй верлан шотлат.
Ты районысо онаеҥ-влак чынжымак чолгалык дене ойыртемалтыт.
— Кодшо ийын кок отышто иканаште кок тӱня кумалтышым эртаренна. Мо куандарыде ок керт — пелештен шогышыжат чылан шкенан онаеҥа-влак лийыныт. Вийна ситыше. Тений Яҥгранур ял воктенысе Пӱнчер отышто тӱня кумалтышым вич тулолмо дене эртаренна. Эпидемийлан кӧра ончылгоч увертарен огынал гынат, тӱжем утла еҥ толаш кумылым ончыктен. Ял дене кумалаш лекме отынат шагал огыл. Кызыт ото-влакым регистроватлыме пашам ворандарена. Тачысе кечылан 17 отылан регистрацийым ыштенна, – палдарыш Ефим Михайлович.
Ефим Виногоров ӱмыр мучко тӱҥ бухгалтерлан ыштен. Варажым верысе телевышкыште ороллан кужу жап тыршен. Кок ий наре веле сулен налме канышыш лекмыжлан. Кӱкшо шинчымашан айдемын кумалме пашаш толмо амалжым йодде ыжым чыте. Тудо тыге вашештыш: «Илыш йыжыҥан, чылажат лиеш. Эрла мо лийымымат палаш огеш лий. А ӱшаныме шуэш сайлан, сандене ала юмо арала манынак ты пашаш куснымо».
Тудынат ачаже тыгак кумалше лийын. Григорий шольыжат ты пашаш ушнен. «Эн ончыч Йошкар-Олаште эртыше кумалтышыш пелешташ ӱжыныт ыле. Тудын деч вара ончыч полышкалышыланат коштынам, вара тӱня кумалтышыштат, тӱҥ карт семынат пелешташ логалын. Икана Немыч ял отышто Агавайремым эртаренна. Тушко немыч пӧръеҥ турист семын огыл, лӱмын кумалаш толын ыле. Шкаланжат пелештен пуаш йодын. Йодмыжым шуктымеке, эсогыл шинчавӱдшӧ лектын. Теве тыге марий кумалтышна йот еҥын чонжымат тарватен кертеш улмаш», – иктешлыш онаеҥ.
Светлана НОСОВА
Авторын фотожо-влак
