(марий ӱдырамаш кокла гыч икымше коммунист А.Д.Кедрован шочмыжлан 125 ий темме вашеш)
Тений Марий Эллан негызым пыштыше марий калыкын автономийжылан 100 ий теме. Автономийым шочмо калыкнан шке шонымыжо почеш илаш кумылан улмыжым шотыш налын пуэныт. Тыгай шонымаш дене калыкым ылыжташ шуко тыршаш кӱлын. Тиде суапле пашалан марий коммунист да интеллигент-влак вуйын шогеныт. Нунын кокла гыч чолга да ушан, поро кумылан Анастасия Деомидовна Кедровам палемдыде огеш лий. Тудо кундемыштына социализмым чоҥымаште, марий тӱвырам вияҥдымаште лым лийде тыршен. Сандене ме тудым легендыш логалше талешке манын кертына.
Кугу пагалымашым налше партий да мер пашаеҥ, 1919 ий ага тылзе гыч большевик партийын членже, Коммунист партийын ветеранже А.Кедрова 1895 ий теле тылзын 8 кечынже (у стиль дене: теле тылзын 20 кечыже) Чарла уезд Нурма (Пиясир селаште шочын. Ондаксе статьялаште А.Кедрова тошто стиль дене теле тылзын 22 кечынже (у стиль дене шорыкйол тылзын 3 кечынже) шочын манын палемдалтеш ыле. Йоҥылышым ме Нурма селасе Казанско-Богородицкий черкын метрический книгажым шымлымеке пален налынна. Тушто 1895 ий теле тылзын 8 кечыште Нурма селасе Деомид Николаевын ешыште шочшо Анастасия лӱман ӱдырым теле тылзын 10 кечынже тынеш пуртымо нерген возымым лудаш лиеш. Анастасиян кресаваже ты села гычак Иван Ильинын пелашыже Наталья Гаврилова лийын.
Анастасия Деомидовналан чын илыш корным ойырен налаш Кугу Яшнур гыч кочаже, 1853–1856 ийласе Крым сар гыч георгиевский ырес дене пӧртылшӧ, Николай Андреев чот полшен. Тудо уныкажым школыш кайме деч ончычак лудаш туныктен. Нурмасе училищым пытарымеке, А. Кедрова 1908 ийыште ӱдыр-влакын Чарласе прогимназийышкыже (1910 ий гыч – гимназий) тунемаш пура. 1916 ий гыч туныктышылан пашам ышташ тӱҥалеш.
1919 ий ага тылзын А.Д.Кедровам да тыгак эше икмыняре тале туныктышо-влакым Наркомнацын Озаҥысе пӧлкашкыже ӱжыктат, граждан сарыш кайшаш марий салтак-влак коклаште агитационный пашам ӱшанен пуат. Партийыш пурышо ӱдырым Озаҥ губернийысе РКП(б) комитетын марий пӧлкажын секретарьжылан ойырат. Икмыняр жап гыч Кедрова Озаҥ губисполком пеленсе национальность-влак отделын марий пӧлкажым вуйлаташ тӱҥалеш. Тыге тудо Марий автономийым чумырымо да почмо шотышто эртарыме пашашке ушна.
1920 ий пургыж тылзын Российысе чолга марий пашаеҥ-влакын конференцийыштым эртараш полша, тушто докладым ышта.
1920–1926 ийлаште А.Д.Кедровам Россий Федерацийын Наркомпроссышко пашаш налыт, шагал чотан калык-влак ушемын марий подотделжым (бюрожым) вуйлаташ шогалтат. Тушто тудо марий книгам савыктыме, туныктышо-влакын мастарлыкыштым, шинчымашыштым нӧлтымӧ пашалан кугу вниманийым ойыра. Шкежат шинчымашыжым нӧлта. 1920 ий йӱштӧ тылзын 3 кечынже Российысе политпросвет пашаеҥ-влакын совещанийыштыже тудлан В.И. Ленинын кумда программе семын каласкалыме докладшым колышташ пиал лийын. Шагал огыл гана Н.К.Крупская дене вашлийын кутырен. Крупская тудлан марий-влакын шинчымашыштым вашкерак нӧлташ, калыкым книга лудаш кумылаҥдаш, пален налме шинчымашым озанлыкым нӧлтымаште, тӱвырам вияҥдымаште, у илышым чоҥымаште, социализмым пеҥгыдемдымаште моштен кучылташ туныктымашын пайдаже нерген ятыр гана ойлен.
100 ий ондак эртарыме пашан лектышыжым, сай да ситыдымаш могыржым лончылен налын, калыклан палдараш оҥай. Марий подотдел ончылно тунам кугу задача шоген: пӱтынь марий-влак коклаште волгалтарыме пашам кумдаҥден вияҥдаш. Марий автономийым почмо деч вара подотдел Марий кундем деч ӧрдыжсӧ марий-влак дене пашам ышташ тӱҥалеш. Туге гынат Наркомпроссын тыгыде калык-влак ушем пеленсе марий подотдел пашаеҥже-влак марий туныктышо-влакын мастарлыкыштым нӧлтымӧ курсым, марий учебник-влакым савыктыме пашам Марий областьысе туныктымо пӧлкаште тыршыше специалист-влаклан эҥертен ышташ тыршеныт.
1926 ий идым тылзын А.Кедрова Марий кундемыш пӧртылеш: 1927–1929 ийлаште Марий обком пеленсе ӱдырамаш пӧлкам вуйлата, ӱдырамаш-влак коклаште политике да просветительный пашам кумдаҥден колта, тӱрлӧ конференций, погын-влакым эртара. Ӱдырамаш-влакым волгалтарыме пашаште тудо шкенжым сай могырым гына ончыкта. 1929 ий кеҥежым А.Кедровам Обком пеленсе организационно-инструкторский пӧлкан вуйлатышыжлан шогалтат. 1930 ий теле тылзын тудым Нижегородский крайкомыш пашаш налыт. Тыште тудо партий пашаеҥ семын шуаралтеш, озанлык пашам виктарыме опытым пога. 1935–1937 ийлаште А.Кедровам Морко райком секретарьлан шогалтат. Но калык илышым нӧлтал колташ тудлан эрыкым огыт пу: 1937 ий мучаште тудым «калык тушман» манын, 10 ийлан шынден колтат. Лагерь гычын 1947 ийыште пӧртылеш, но идалык эртымеке, угыч 6 ийлан Красноярский крайыш ссылкыш колтат. 1954 ий йӱштӧ тылзын гына тудым арам титаклымым чарнат.
1967 ий шыжым А.Кедрова Моско областьысе Переделкино посёлкышто верланыше шоҥго коммунист, персональный пенсионер-влакын интернатышкышт илаш кусна. Туге гынат Марий кундем дене кылым эре кучен
шоген. Интернатыште илыме жапыште мер пашаланат жапым муын, шарнымаш-влакым возаш тӱҥалын, калыклан, рвезе тукымлан чын корно дене каяш кӱлмым умылтарен.
1972 ий теле тылзын возымо шарнымашыштыже тудо палемден: «Чонем дене куанем, мый Совет властьым пеҥгыдемдымаште, социализмым чоҥымаште Коммунист партий да совет калык дене иктӧр ошкылынам».
А.Кедрован суапле пашаже 1967 ийыште Ленин орден дене аклалтын, тылеч посна тудо шуко медаль да Чап кагаз-влак дене палемдалтын.
Анастасия Деомидовна Кедрова 1981 ий пургыж тылзын 8 кечыштыже партий ветеран-влак пӧртыштӧ колен. Переделкино поселок гыч колтымо телеграммыште ала-молан 6 числа ончыкталтын. Тиде йоҥылыш варашыжым статьялашкат логалын. Марий Элысе кугыжаныш архивын фондыштыжо тиде телеграмма кызытат аралалтеш. Мо оҥайже, телеграммын вес могырыштыжо партархивын вуйлатышыже А.Смоленцев шке кидше дене тыге возен шынден: «Умерла 8.02.81. в 11 ч. утра. В текст телеграммы 6.02. вкралось ошибочно. Зав. партархивом А.Смоленцев. 16.02.81». А..Кедрован капшым Москвасе Донской монастырь пеленсе крематорийыште йӱлалтеныт.
Кумдан палыме партий да мер пашаеҥ, партий радамыште 1919 ий гыч тыршыше Анастасия Деомидовна Кедрова тыматле, шкенжым кугуэш уждымо, поро айдеме лийын. Совет властьым чоҥымаште, калык илышым волгалтарымаште тудо кугун тыршен, тале да ушан организатор семын шарнымашеш кодын. Ме але марте тудын суапле пашажылан кӱлеш акым пуэн моштен огынал. А теве Москваште лекше ик изданийыште тудын нерген тыге возымо: «Кедрова Анастасия Деомидовна – одна из основоположников создания Марийской автономной области, работала в союзных органах просвещения вместе с Н.К.Крупской». Раш да сай каласыме.
Ушештарена: 2021 ий шорыкйол тылзын огыл, а тений, теле тылзын 20 кечыште, тале марий ӱдрамаш, Коммунист партийын ветеранже Анастасия Деомидовна Кедрован шочмыжлан 125 ий темеш. Калыкыште ойлат: «Порылан – поро шарнымаш». Порын шарнена, тугеже илена.
Н.Попов, историй науко кандидат,
А.Кленов, Марий Элысе кугыжаныш архивын тӱҥ архивистше
