Кузе илет, пустаҥше ял?
«Шочмо сурт гычын тӱҥалеш
Илышым шуйышо корно.
Ача-аван мутшо почеш,
Тек лийже пиалан корно.
Ида мондал ача-авам,
Ида мондал шочмо суртдам…»
Генадий Тимиряев.
Интернетысе ик соцкылысе фотошто йоча годсек моткоч сайын палыме вершӧрла койшо снимке шинчалан перныш. Тудо чылт Волжский районысо ынде шуко ий пустаҥшылан шотлалтше Курыктӱр (рушлаже – Малые Олыкъялы) воктенысе кугу курык ӱмбачын ыштыме Никольский села (верысе калык тудым Баринсола манеш – авт.) шеҥгеч яра кийыше пасу гоч мемнан Олыкъялыш (рушлаже – Большие Олыкъялы) йытыран шуйналт вочшо корно гай коешыс? Ончыч тыште кешырым, йошкарушменым, ковыштам шындыме пасу лийын гын, кызыт верын-верын тыгыде вондер ден пушеҥге-шамыч кушкын шогалын шуктеныт. А эшеат умбалныже – икшыве улмо годсек поҥгым погаш коштмо ош «йолан» волгыдо куэрна. Палыме гай койшо вершӧрым тӱсленак ончен да, тыгодым изиш кокытеланен, ты снимкым интернет кумдыкыш лукшо озажлан «йоҥылыш ом лий гын, тидыже – Курыктӱр велым ончымаште чылт суас да Курыктӱр кокласе ончычсо пакчасаска пасу гай веле коешыс» манын, серышым возыде шым чыте.
Ты фотон озаже, Галина Ефимова вашмут дене кужун ыш вучыкто, кокытеланымем «кораҥден», шонымем чыныш луктын, «тыгак» манын пеҥгыдемден вашештыш. Вашла серышым возгален, пустаҥшылан шотлалтше Курыктӱр ялыште еш илыме сурт уло-укем умылкалышым. Але вара ты ялыште кызыт иктаж-кӧ да ила?
Вет лу але тылечат шукырак ий ончыч тунам мемнан газетыште фотокорреспондентлан пашам ыштыше Денис Речкин ик теле кечын Курыктӱрыш миен коштмыж деч вара улыжат ик шоҥго еш илыме нерген кумылым волтышо материалым возен ыле. А тылеч вара шагал огыл жап эртен! Кызытше Курыктӱрысӧ ача-ава суртыш кеҥежлан гына дачыш толмо семын южышт толын ончал каят мо манын йодмылан, ялым кок еш куча манын палдарыш да миен ончалашак темлыш.
…Тыге ик кеҥеж кечын Кукмарий кундемыште илыше акам деке шудым ышташ полшаш толмо амал денат Курыктӱрыш миен савырнаш йӧн лекте.
Ӱлсола ялын ӱлыл мучаш гыч плотина велым аҥысыр йолгорно дене пӱнчерлашке пурымо годым, эше студент улмем годымак тышке унала толмеке, лачшымак тиде тураште лийше ик оҥай случай ушыш толын пурыш.
Тунам тыште, Учимсола гыч Ӱлсолаш корем лап коч волымо йоҥгыдо пӱнчерла тӱҥалмаште, пареҥге мешакыш шӱшкын оптымо межым нумалшым, ала-могай самырык пӧръеҥ поктен шуо да, нумалтышем налын, крускамын суртшо марте нумалаш полшыш. Чот вожылмем дене палыдыме еҥлан нумалтышем ынем пу ыле гынат, «аптыранаш огеш кӱл, мыят вет ялыште шочын-кушшо да шорык меж шӱртӧ дене пидме носким чийышак улам манын, мыскара йӧре койдарен ойлымыжо савырыш. Тудо корно мучко шочмо ял, пӱрымаш, йӧратымаш нерген шуко-о почеламутым лудо… Иктыже – «Кӱрен шинчан ӱдыр». Вара веле тудын поэт улмыжым да ты почеламутым Фая пелашыжлан пӧлеклымыжым пален нальым. Тыге мый Кукмарий кундемысе Ӱлсолаште шочын-кушшо поэт Вадим Илларионов дене икымше гана палыме лийым. Кӧ улмыжым ончылгоч палем гын, ала меж мешакшымат ом нумалыкте ыле! Тудын возымыж дене лишкырак палыме лияш манын, варажым «Кинде-шинчал» сборникыш пурышо почеламутшо ден «Ончыко» журналеш печатлалтше «Йоча ден кинде» поэмыжым лудын лектынам.
…Шудан йолгорно дене Ӱчимсолаш кӱзен шумеке, ик велне – машинавече, столовый, весыште – ончычсо куатле «Ӱжара» колхозын яра шинчыше гай койшо оралтыже, тыгак озанлыкын тоштемше правлений пӧртшӧ шеҥгелан кодыч. Тыште пасу южо кундемысе гай шӱкшудо дене кушкын шогалше огыл. Мланде яра ок кий гынат, ончыч чоҥалтше оралте-шамыч тоштемынытак. Такшым кумылым изиш волтышо тыгай сӱретым таче кажне гаяк районышто ужаш лиеш. Пасушто ончычсо колхоз улмо пагытысыла кукурузат кок метр чоло нӧлталтын ок куш, кажне олыкышто ял, колхоз шорык ден ушкал кугу кӱтӱат ок кошт. Вашталтын толшо саманлан кӧра ончычсо «Ӱжара» колхоз комплексыште вольыкат палынак шагалемын але йӧршын кодын огыл гаяк, колхоз технике-шамычат ала-кушко йомын пытеныт, улшыжат шолдырген тоштемыныт. А ужым налаш – манаш веле. Шке шочмо кундемлан ӱшанлак кодшо ты кундемысе южо чолга еҥ, амалкалыче-шамыч ял калыклан пашаверым муашак тӧчат.
Тевыс кевыт шеҥгелнысе лопка Учимсола урем дене Шӱргыял велыш наҥгайыше асфальт корныш лектым, а тудын деч вара кум километр умбалне – Курыктӱр. Лишемме семын, шинчырлыде перныл коштшо пий палыдыме еҥын йолыш ынже кержалт манын, ял урем дене огыл, илем шеҥгелнысе автомашина корныш вончышым. Корныжат икмыняр ий ончычсо гай пуракан огыл, а тошкалтше ужар шудо дене кушкын пытыше. Ял ӱмбак шеҥгел оралте велым ончалаш гын, ончычсо дене таҥастарымаште тудо палынак мӧҥгештме гай коеш. Шижалтеш, кужу ик уреман Шӱрыгялыштат пустаҥше, верын-верын чылт волен шичше оралтат ешаралтыныт. Волышо шеҥгел оралтан, пушеҥге да кугу коршаҥге, вондо коклаш «йомшо» суртат коедат. Ял кок могырышто вольык кӱтӱм коштыкташ яра кийыше вер, кумда олык шуко гынат, ушкал ден шорык кӱтӱ тыштат ок кой.
Шӱргыял мучаште, Курыктӱрыш шумаште, шола велне пулвуй даҥыт тыгай нугыдо шудан олык шуйналт возын, тудымат ала-молан солымо огыл. Але вара тыгай чапле да нугыдо шудо йӧршын нигӧлан ок кӱл? Кормам телылан ямдылыме жап гынат, сава, бензокосилке дене солышо нигӧ уке. Ондак колхоз технике лийме годым ял калыклан шудым ышташыжат каньылырак лийын. Кеч-могай марий ялыште урем вольык йӱк дене темше ыле. Эрдене да кастене кӱтӱ лекме-пурымо жапыште пурак гына тӱрген. А кызыт шке техникет, толын полшышо кугу ешет уке гын, телылан ситале шудым вольыклан ямдылаш манаш веле. Тиде вет ола гыч толшо еҥлан ушкалым ончаш ӧрканат манын, ялысым шылтален ойлаш гына куштылго, а тысе еҥже кеҥеж кечын кечывал марте, шке ӱмбачынже шым гана пӱжвӱдым ӱштын, пашам ыштен ноенат шукта.
Корнышто шкет ошкылмо годым ушыш тӱрлӧ шонымаш пура. «Корнын кужытшым ошкылын, а илышын нелылыкшым илен палет» маныт калыкыште. Чылажымат тӱслен, эскерен ончен, ончыко ошкедем, а шинча ава суртым умбачынак кычалме гай Курыктӱрым ончыштеш. Могай сылне пӱртӱс ты верыште! Ял воктенак, курык тайылыште – ужар пӱнчер. Кумда тӧр пасушто тӱрлӧ пеледыш кандын, ал-йошкаргын, нарынчын койын кушкыт.
Пурла велым Шӱргыял мучаш гычак кугу курык йымалнысе шӱгарласе куэ вуй-шамыч койылалтышт. Тиде шӱгарлаштак йӧратыме ача-авам, самырыкак илыш гыч кайыше пелашем, ялыште пырля модын кушмо, школышто иквереш тунемме йолташем-влак, ик уремыште илыме пошкудем-шамыч кият. Шоналтет да илышлан пуымо жап моткоч шагал да кӱчык улмаш! А такшым ала колымаш, ала пӱрымаш эн лишыл, эн йӧратыме еҥ-шамычым, икте-весе деч курымешлан ойырен, кажныштын почешышт тетла нигунамат почаш лийдымын, омсам петырен кодымо гай пӧртылдымашын чеверласыкта. Но йӧратыме айдеме эре чоныштак гын, тудо эрелан пелен кодеш огыл мо?! Тиде шонымаш кеч шӱм-чоным чот корштарен иша гынат, мыйынат тыгак… эре чоныштем… пеленем…
(Умбакыже лиеш.)
Р.ЧЕПАКОВА
