Интернетыштат аралалт моштыман
Кызыт ятыр еҥын илышыже интернет, смартфон, икманаш у технологий дене чак кылдалтын. Кажнын гаяк иктаж соцкылыште лаштыкше, электрон почтыжо уло. Жапын-жапын мемнан интервот илышышкына хакер-влак «шӱшкылт пурат». Социальный кылыште улшо йолташ-влак деч лаштыкыштым «пудыртымо» нерген серыш ик гана веле огыл толеден. Тыгай «толышо»-шамычет вирусымат колтедат. Йолташын электрон почтышкыжо але соцкылын лаштыкышкыже пурен, тудын лӱм дене полышым йодыт. Садланак нунын деч аралалташак тыршыман.
Икмыняр ой-каҥашым МарНИИЯЛИ-н йылме пӧлкажын шанче пашаеҥже Андрей Чемышев пуа.
– Социальный кылысе лаштыкышкыда, электрон почтышкыда ӧрдыжъеҥ пурен ынже керт манын, логин ден пароль ӱшанле лийшаш улыт. Нуным шонен лукмо годым шкендан але лишыл еҥдан шочмо кечыжым огыл, а тӱрлӧ буквам, символым, цифрым кучылтса. Тунам хакер-шамычлан тудым пален налаш йӧсырак лиеш. А лач цифр гыч гына шогышо парольым кызыт лӱмын ыштыме программе «муын» кертеш. Кокытеланымашым лукшо СМС-ым почаш ида тырше, вигак ӱштын кудалтыза. Тыгак тений биометрический аралтышым ышташ тӱҥалыныт. Телефонышко парня пыштымеке гына пураш лиеш. Тиде йӧн эркын дене илышыш шыҥдаралтеш. Тыгодым парня палым гына огыл, шинчасорта йырысе оболочкымат кучылтыт, – манеш Андрей Валерьевич.
Тыгак тудын мутшо почеш, Интернетыш лекме годым VPN-сервис полшен кертеш. Тиде виртуальный частный кыл, аралтышан канал. Тудын деч посна тендан компьютерда печыдыме пӧрт гай. Кажныже тушко пурен, тудым шалатен, тошкен кертеш. А VPN дене компьютер орыш (крепостьыш) савырна, СМС-ым возымыда, Скайп гоч мутланымыда шифр полшымо дене «шылталтыт». Тиде сервис гоч Интернетыш лекме годым сайт ден сервис-влак те вес элыште улыда манын «шонаш тӱҥалыт».
– Но тиде аралтышын экшыкше уло. Мутлан, ик палымем ятыр жап VPN-сервис дене пайдаланен, шкеже шукертак вес элыште ила, но Интернетыште возгалымыж годым тудын Российыште илымыже ончыкталтын. А шукерте огыл тудо Яндекс браузерын «Алиса» йӱкан полышкалышыж деч кушто улмыжым йодын. Тыгодым VPN дене пайдаланен. Но «Алиса» верланымыжым чын пален налын. Лектеш, тиде аралтыш сервисет чылаж годым тыйым «шылтен» огеш керт, – ойла А.Чемышев.
Марий тӱвыра рӱдерын пашаеҥже Надежда Тимофееват хакер деч аралалтме шотышто шуко кӱлешан уверым каласкалыш.
– Поснак соцкылысе лаштыкым чотак аралыман. Тушто мемнан нерген уверым удам шонышо еҥ пален налын кертеш. Лаштыкышкем икмыняр гана хакер-влак пураш тӧченыт. Но мый сайынак аралалтынам. Мутлан, «Вконтакте» соцкылыште мый кок пачашан аралтышым (двухуровневая аутентификация) кучылтам. Тушко, эреак кучылтмо парольым пуртымеке, телефонышкем СМС дене у пароль толеш. Тудым возымеке веле мый лаштыкышкем пурен кертам. Тиде тӱрлӧ хакер деч аралалташ сайынак полша. Лаштыкышкем вес еҥ пураш тӧча мутлан, тидым тудо ыштен огеш керт, вет СМС-ше мыйын телефонышкем гына толеш. Электрон почтыштемат тиде йӧнымак кучылтам.
Йолташем-влакланат тыгак ышташ темлем, молан манаш гын икана палымемын лаштыкше гоч полышым йодыныт, мый оксам колтенам, но тиде йӧршын палыдыме еҥ, хакер манмет ыштен улмаш. Тыге тудо, мемнам ондален, еҥ кӱшеш пойдаралтын. Садланак кызыт йолташем деч полыш нерген увер мыланем толеш гын, марла возгалем, тудын деч тугайым йодам, кудыжым йолташем гына пален кертеш. Тыге ондалалтме деч утлем, – палдара Надежда.
Но кок пачашан аралтышым кучылтмо годымат йӧндымылык дене тӱкнаш лиеш. Соцкылыш але электрон почтыш кечыште икмыняр гана пурымо годым «Лимит сообщений превышен» увер толын кертеш. Тыгодым нигушкыжат пураш ок лий. Тыгай ынже лий манын, шке лаштыкыште приватный настройкышто шапаш (резервный) кодым кучылташ лиеш, тудым возен луктын, у пароль олмеш серыман.
– Вес еҥ тыйын илышыштет мо ышталтмым ынже пале манын, соцкылын лаштыклашкыже шке нерген уверым, фотом, видеом шагалрак вераҥдыман. Улшо чыла соцкылыште регистрироватлалтман огыл. Тунам хакер-влаклан тылат удам ышташышт йӧнышт огеш лий, – манеш Надежда Тимофеева.
Лидия ШАБДАРОВА.
