АКЦИЙ КОНКУРСЫ МАРИЙ ТӰНЯ

Агрыз марий-влак деке – унала

Кеҥеж кыдалне МарНИИЯЛИ-н шанчыеҥже-влак – Мария Пенькова, Марина Ипакова да Сергей Свечников – Татарстан Республикысе Агрыз районышто илыше марий-влак деке экспедиций дене миен коштыныт. Ты паша Татарстан Республикысе Шанче Академийыш пурышо Г.Ибрагимов лӱмеш Йылме, сылнымут да сымыктыш институт дене пырля проект почеш ышталтеш. Погымо материал негызеш «Татарстанысе калык-влакын тӱвыра ойыртемышт» монографий ямдылалтеш, тыгак шыжым Озаҥыште регион кокласе йыргешке ӱстел эртышаш. Таче газетыштына шымлызе-влак тÿҥ шонымашышт дене палдарат.

Агрыз район Татарстанын йӱдвел-эрвел ужашыштыже, Чолман эҥерын пурла велныже, Ош Виче аҥ ваштареш верланен. Тушто чылаже кум тӱжем наре марий ила. 2 180 еҥже районын кечывалвел-эрвел могырыштыжо верланыше кандаш марий ялым тÿзатат, тиде – Вуймо, Мандык, Пелемеш, Кӧлегеш, Шуар, Ошвуй, Кӱанэҥер, Кадрек. Верысе Вуймо кыдалаш школышто, Кадрек, Кӧлегеш, Пелемеш тӱҥалтыш школлаште, йоча садлаште марий йылмым туныктат, сандене йоча-влак икте-весе дене утларакшым марла мутланат. Тӱвыра пöрт пеленысе вич фольклор ансамбль («Кадрек сем», «Курмызак олык», «Ош вис-вис», «Памаш», «Эр ӱжара») шке усталыкше дене тӱрлӧ кундемысе калыкым куандара. Кажне ял воктене икмыняр кӱсото уло (верысе калык тудым «кӱсыштымаш», южгунам «Юмылан пуымаш» манеш), тушто кумалтышым эре эртарат. Марий пайрем-влакымат палемдаш огыт мондо: Шорчолым (Шорыкйолым), Ӱярням, Кугечым, Агавайремым, Семыкым, Курмызакым, Угиндым, Шыл кочмо пайремым… Моло калык  дене пырля  ваш келшен илат. Кугезе йӱлам шуктат: кызытат вуймам (вӱмам) да киталмашым (почела ваш-ваш полшымашым) эртарат. Шукынжо мӱкшотарым кучат. «Мӱкш ончымо паша – марий калыкын вÿрыштыжӧ», – маныт. Марий шӱлыш тиде вер-шӧрыштӧ сайын аралалт кодын, путырак вияҥеш да тӱзлана.

Агрыз кундемыш марий-влак XIV курымын кокымшо пелыштыже ,«кугу пуламыр» (рушлаже «великая замятня») жапыште толынты. Тунам Шӧртньӧ Ордаште да тудын ужашыштыже – Юл-Чолманысе Булгарийыште – кугу сӧй талышнен, сандене верысе суас (булгар)-влак йÿдвел ден касвелыш шылын каеныт, верысе марий-влакым шыгыремденыт. Ир степьысе куснен коштшо сарзе-влакат Марий кундемышке шеҥын пуреныт, илем-шамычым толеныт. Тунамак руш князь-влак вуйыштым нӧлтеныт, Юл кундемыш ятыр гана кугу поход дене коштыныт, марий вер-шӧрымат «тошкеныт». Тулеч посна шуко осалым руш ушкуйник-влак ыштен коденыт.

Марийлан эрвел могыр тыматлырак кундем гай чучын, сандене южышт  туш кусненыт. Чолман эҥер мучко кӱзышыштла, одо калык дене вашлиеденыт, южгунам нунын коклаште вашпижмашат лийын. Мутлан, одо-влак Алабуга ола воктене марий-влак ваштареш кучедалын колышо Ядыгар лӱман патырышт нерген кызытат тоштойым каласкалат.

Ош Виче аҥ воктене илыше черемис-влак нерген икымше гана руш курымсерышыште 1468 да 1469 ийлаште эртыше событий кышкарыште ончыктымо. XVI курымышто чолман марий-влак моло гаяк Черемис сарыште (1552–1557, 1571–1574, 1581–1585) эрык верч кучедалыныт. Туге гынат тиде сарыште сеҥышыш Руш кугыжа лектын. Шучко улмаш: вӱр эҥерла йоген, пешак шуко еҥ колен, кумда пеледалтше мланде пустаҥын. Кыдал Юлышто илыше марий-влак Руш кугыжан неле кид йымакыже логалыныт. Ятыр марий Урал могырыш куснен. Тушто кугыжан кучем пеҥгыде лийын огыл. Ош Виче аҥ кундем (Агрыз район кумдыкат) куснен кайыше-влакын шкешотан погынымо верышт лийын. Тышечын нуно умбаке тӱрлӧ могырыш шаланен каеныт. Тыгодымак южо марий тыште илаш кодын да у илем-влакым негызлен. Тыге XVII–XVIII курымлаште Вуймо да Агрыз районысо моло марий ял-влак шочыныт.

Урал кундемыш илаш куснышо-влаклан пошкырт калык мландым яра пуэн огыл – тудлан йозакым але оброкым тӱлаш йодын. Пошкырт мландыш илаш пуртымо еҥ-влакым (утларакше марий, суас, чуваш да одо-влакым) посна дэфдэрыште (тетрадьыште) возкаленыт, садланак нуным «тептер» маныныт. Ош Виче, Буй, Ӱпӧ эҥерла воктен илыше марий тептер-влак пошкырт калыклан йозакым да оброкым тӱленыт. Пошкырт кундем XVII–XVIII курымлаште касвекырак шарлен шуын огыл улмаш, сандене тысе калык (нунын коклаште Агрыз велысе марий-влакат) пошкырт-влаклан нимогай лӱмоксам тӱлен огыл. Йозакым нуно руш кугыжан кажнаш колтен шогеныт. Туге гынат нунымат тептер сословийыш пуртеныт.

Тептер-влак, ик могырым, кресаньык семын пашам ыштеныт, вес могырым, казак гаяк руш кугыжан кӱштымыжӧ почеш сарыш коштыныт. Икманаш, пашам йӧратыше да тунамак сарзе койышан лийыныт. Пошкырт сӧйыштат (1681–1684, 1704–1711, 1735–1740), Пугачёвын восстанийыштат (1773–1775) шыдын сарланеныт. Тунамак майор Темировын тептер полкшо (тушто марий-влакат лийыныт) 1812–1813 ийлаште Наполеон армий ваштареш моткоч талын кучедалын.

Тептер-влак командылан шелалтыныт. Мутлан, XIX курымышто Алабуга уездысе 2-шо тептер командыш лач марий ял-влак гына пуреныт.: Вуймо, Шуар, Кадрек, Кӱанэҥер, Кӧлегеш, Мандык, Ошвуй, Пелемеш, тугак Пыргынде, Ныргындыш, Шопкер. Нине  11 ял кызытат йылме да тӱвыра шотышто посна тӱшкаш ушналтыт (икымше 8 ялже Татарстанысе Агрыз районыш пурат, молыжо – Одо Республикын Каракулин районыш). Нине ял калыкын йылме ойыртемже эрвелмарий кундемойын (наречийын) сарапул кутыртышышкыжо  пура. Литератур йылме шотышто фонетике, лексике да морфологий ойыртем-влак улыт.

XVIII курым гыч тӱҥалын тиде кундемыште руш-влак (утларакше старообрядец-влак) шке ялыштым негызлаш тӱҥалыныт. Ик жап Кӧлегеш марий ялыштат руш урем лийын. Руш да марий-влак коклаште умылыдымаш лийын  огыл, туге гынат нуно посна илыш дене иленыт, икте-весе дене мужыраҥын огытыл. Пытартыш 50 ий жапыште Агрыз районын кечывалвел-эрвел могырысо кундемыште руш-влак койын шагалемыныт, эсогыл пытеныт. Ты шотышто верысе марий-влак тыге умылтарат: «Руш-влак шукертак хороводым ышташ чарненыт, а ме, марий-влак, пырля погынен, эреак «Кандырам» пунена».  Чынжым гын, пашаже «Кандыра» манме рӱжге куштымаште гына огыл, а кугезе йӱлам, поян калык тӱвырам арален кодымаште.

Тыгодымак Агрыз районысо марий-влак моло верлаште илыше марий дене пеҥгыде кылым кучат. Эн ончыч – шке тӱшкаш пурышо Каракулино районысо марий ялла дене: Пыргынде, Ныргындыш, Шопкер. Татарстанысе марий-влакын кылышт пеҥгыде. Ожнат Агрыз марий-влак шудым солаш Чолман вес могырыш коштыныт. Санденак тушто, Актаныш районысо Йӱштӧ Памаш ял воктен, Кулегеш ер верлана, тунамак Кӧлегеш ял Вуймо воктен уло. Татарстаныште 1988 ий годсек идалык еда республикысе але регион кокласе кÿкшытан пайрем семын Семык эртаралтеш. 2009 ийыштак Татарстан Республикысе марий-влакын калыкле-тӱвыра автономий ышталтын, тудым Кӧлегеш ял гыч лӱмлӧ мер пашаеҥ Олег Третьяков вуйлата.  

Экспедицийын Агрыз районыш толын шумо кечын, Кӧлегеш ялыште Семык пайрем шке кугезе йӱла радам дене почылтын (1-ше сӱретым ончо). Ме палена: Семык тоштыеҥым уштымо дене кылдалтын, но ты пайремын ыҥже  кумдарак да келгырак. Олег Третьяковын ойлымыж почеш, «Семык да моло йӱла пайрем гоч шкенан вожнам арален кодена, калыкнан шергакан ойыртемжым ончыктена». Семык Кугече деч вара, шым арня эртымеке, вÿргечын пура да ик арня шуйна. Икымше кечынже «Сорта кече» маналтеш. Эрдене эрак мончаш олтат. Тоштыеҥ-влакым мончаш ӱжын наҥгаят. Мушкылт толмеке, тӱрлӧ кочкышым ямдылат: шыл дене шӱрым шолтат, мелнам кӱэштыт, пареҥге але тувыртыш пӧремечым да тулеч молымат. Кечывал деч вара сортам чӱктат. Сорта кечын нуно шке родо-тукымышт деке унала коштыт. Тидым нуно «ратым ыштена» маныт, рат дене унала каят.

Семык арня жапыште пашам ышташ ок йӧрӧ. Ожнат пайрем годым калык ятыр ойӧрым эскерен: мланде пашам ышташ, вургемым мушкедаш ок лий. Йӱла радам пайремын чыла кечыштыжат шукталтын. Тудым кажне айдеме, еш, тукым сайын пален. Кызыт Семык пайрем шуко шотышто тошто сынжым йомдарен, уге гынат тÿҥ йӱлаже-влак аралалтыт. Семык кугезына-влакын тыглай огыл тӱняумылымашышт дене еш кокласе илыш радамым йӧнештарен колташ, родо-тукым дене пеҥгыде кылым кучен, келшен илаш полша.

Кöлегеш ял воктене кажне ийын Курмызакым эртарат. Тиде – Татарстанысе марий Семыкын кугезе жап гычак аралалт толшо ик эн ойыртемалтше ужашыже. Тыште изижге-кугужге шке моштымашыштым чолган ончыктат: уш-акылыштым тергат, мурат, куштат, марий кочкышым пырля ямдылат. Тыге кугырак тукым шке шочшыштлан пиалан корным почаш полша, келге шинчымашыжым пöлекла.

Актаныш районысо Йÿштö Памаш ялыште эртаралтше Семык пайремыштат лияш пиал шыргыжале. Ял мучко, кок-кум сурт коден, шке родо-тукым дене поян ӱстелым поген, кажне унам марий чес дене сийленыт, йÿлам радам дене ончыктеныт.

Татарстаныште, Пошкырт вел семынак, регион кокласе кÿкшытан Семыкым черет дене эртарат. Нунын шке тистышт (флагышт) уло. Пайремыште тиде тистым вес ийын могай район эртарышаш, тудын вуйлатышыжлан кучыктат.

Агрыз марий-влак шке йылмыштым, йÿлаштым чот пагалат да аралаш тыршат. Школлаште марий йылмым шочмо йылме семын тунемыт, арняште кум шагат ойыралтеш: кок шагат – марий йылмылан, ик шагат – марий сылнымутлан. 11-ше класс марте тыге шинчымашым погымылан кӧра икшыве-влак  марла сайын кутырат, шуко мурым, куштымашым палат. Ме нунын дене кугешнена, марий калыкын чапшым эре кÿшнö кучаш тÿҥалыт манын, ÿшанена.

С.НОСОВА

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий