«Кече эрта, шонышым – илыш эрталеш улмаш», — ик мурышто тыгай корныла улыт. Чынак, ме, поснак самырыкрак-шамыч, эре ала-мом ыштена, эре ала-кушко вашкена. Тыге кече кечым, ик ий весым поктат. Лышташ йогымо семын жап «йогенак йога». Шижынат от шукто – илалше-влак радамышкат куснет, ийготетат погыненак погына: 70, 80, 90, 100…
Ты шотышто, мутлан, Марий Турек велне южшак пуйто весе – тиде кундемыште еҥ-влакын ӱмыр курымышт кужуракла чучеш. Шарнеда, очыни, икмыняр жап ончыч 100 ияш ковай нерген возенна ыле. Тудын деч 3-4 ийлан веле самырыкрак эше ик ӱдырамаш тиде райрӱдыштак ила.
Шоҥгылан огыт шотло
Елизавета Никитична Ларионовам ончен, ковайлан 97 ият темын манын, йӧршынат от шоно. Вашлиймеке да палыме лиймеке, шканжат тидын нерген ойлышым.
— Тыланда мый гын эн шукыжо 76 ийым пуэм ыле, — маньым.
Тыге каласымем колын, тудо куаненак кайыш да шыргыжал колтыш.
— Самырыкракын коям тугеже? – йодмыла вашештыш, вара пелештыш:
— Такшым мыйым молат шоҥго улат манын огыт ман…
Йоча пӧрт, вес еш…
Лиза ковай Параньга районысо Ермучаш ялыште шочын. Ешышт пеш поян лийын, санденак ачажым раскулачиватлен наҥгаеныт. А аваже, ӱдырым ыштымеке, кок арня гыч колен. Тыге Лиза Уржумыш йоча пӧртыш логалын. Кок ияшыж годым тудым Олор гыч ик еш ашнаш налын. Вате-марийын шкеныштын йочашт мыняр шочын – эре колен.
— Мыйым такше йӧратен ашнаш налыныт. Но вараже ава манмем шкеже икшывым ыштыш. Туге гынат вич ийым темыше ӱдыржӧ колыш. Тулеч вара эре «Молан тыйым налынам?» манын, мыйым вурса ыле. Кеч тиде ӱдырлан кӧрак мыйым школыш колтен огытыл – азам ончыктеныт.
Орлык тӱргочат логалын
Умбакыжат ӱдырын илышыже моткочак орлыкан лийын. Сар тӱҥалмешке, верысе колхозышто пашам ыштен. А 1942 ийыште тудым окопым кӱнчаш колтеныт. Туштыжо пӱжвӱдшӧ мыняр йоген?!
Ойлымыж почеш, тушто немыч-шамычым, мутат уке, ужын огыл, но тушман-шамычын кӱшнӧ чоҥештылше самолетыштлан кояш огыл манын, мемнан-влак чӱчкыдынак шылаш, мландыш возаш темлен кычкыреныт.
— А тунам теле моткочак йӱштӧ ыле – нылле градус лийын. Но колымыжо иктынат шуын огыл, сандене, чытен-чытенак, йӱштӧ мландышке вочмо, — шарналтен каласкала ковай.
Вараже тудым кӱртньыгорным ыштымашке колтеныт. Тиде пашам кушто гына шукташыже логалын огыл?! Ашхабадыштат, Владивостокыштат… Икманаш, кушто сар кредалмаш эртен да тудын деч вара линий корно пытен, тушто тудым ыштен. Кум ий карьерыште лом дене шунымат руашыже пернен. Могай-гына неле паша логалын огыл?!
Сулен налме канышыш лекмыж деч ончыч ӱдырамаш ныл ий кермыч заводышто, Марий Турек поселкышто пекарньыште, пытартышлан колбасам ыштымаште тыршен.
Еш илыш
Елизавета Никитична самырыкше годым марлан лектын огыл гынат, эргым ыштен. Но тудын ӱмыржӧ гына кӱчык лийын — 30 утла ий ончыч 29 ияшак колен. Ава тунам мом чытен лектын – шкеже гына пала…
Юмо чыла ужеш, кӧлан мом да кунам пуышашым пала манын арам огыл ойлат. Ойго деч нойышо ӱдырамашлан тудо идалык утларак наре жап гыч пиалым колтен — 58 ияш улмыж годым Елизавета Никитичнам кок ийлан кугурак Павел Иванович дене палымым ыштеныт. Чынрак каласаш гын, пӧръеҥын палымыже-влак тулартеныт. Ийготым ончыде, нуно эсогыл возалтыныт.
17 ий пырля илыме жапыштым ӱдырамаш кызытат эн пиалан пагытше семын шарнен ила.
— Марием мыйын ӱмбаке эсогыл ик ганат йӱкшым кугемден огыл, ик тореш шомакше лийын огыл. Коктын дотово чот сайын иленна. Ӱдыржӧ денат, уныкаж денат кылна сай лийын. Мыланна кертмышт семын эре полшеныт. Тунам баракыште веле иленна гынат, вольыкымат ашненна: казана, чывына лийын.
Вараже вате-марий Ларионовмытлан, кузе калыкыште ойлат, «шоҥго пӧртыштат» илашышт логалын. Но тиде илыш йыжыҥыштымат нуно чытен лектыныт.
Пӧръеҥын сарыште лиймыжым шотыш налын, верысе администрацийыште Ларионовмытлан пачерым ойыраш сӧреныт. 2011 ийыште сӧрымӧ мутым шуктеныт да йоҥгыдо, чыла шотыштат йӧнан кок пӧлеман пачерым пуэныт. Чаманаш гына кодеш, тыгай нелын логалше тиде пачерыште Павел Ивановичлан илаш пӱрен огыл улмаш. Тудо, вучен шуктыде, ош тӱня дене чеверласен.
Жапым чарен от шогалте
А илыш шке радамже дене умбакыже шуйна.
— Кызыт — чыла сай, но шкет улам да йокрокын чучеш. Санденак пачерыште пешыже шинчымаш уке. Еҥ коклаште лияш, мутым вашталташ манын, уремыш лектам, пӧрт йыр олян коштам. Кеҥеж гыч шыже марте чӱчкыдынак пакчаште шогылтам.
— Пакчаште-е? – ялт ӧрым.
— Туге. Мыйын пакчам уло. Теният пареҥгым, шоганым, кешырым, киярым ончен куштенам. Шкеак кӱнченам, — мане да мый теве-теве йӧрлам…
100 ийыш лишемше ковай моло пашамат чыла-чыла шкеже ышта!
— Мый кочкашат шолтем, кӱварымат, вургемымат, окнамат шкеак мушкам. Теве тиде арнян подъездыште дежурствем шуын. Ӱлыл пачашыште илыше пошкудо ӱдырамаш полышыжым темлыш. Но мый тореш лийым да шкеак мушкын лектым, — мане.
Тыгайым колыштын, ӱшанымылат ок чуч. Южгунамже южо пашажым ме, тудын деч ятырлан самырык-шамыч, пыкшерак ыштена. А ковай, тевыс, эше могай чулым!
Неле пагыт шуарен веле
— Тукымыштыда кужун илыше-шамыч улыт мо? Але Те гына шкетын тыгай улыда? – йодым.
— Мемнан тукымышто мыйын наре кужун иктат илен огыл. Сандене тынар кужун илаш тӱҥалам манын, ик ганат шонен омыл, — мане.
А вет тудо эмымат такше кок тӱрлым веле йӱэш: давленийым нормышто кучаш манын да вуй корштымо деч.
— Мый таза улам. Пеш таза улам. Кӧргемат чыла сай. Вуем гына пеҥеш, а моло нимо огеш коршто, — мане.
Шоналташ гын, ончыч кӧ сайын кочкын илен? Тыгай куан дене пешыже иктат моктанен кертын огыл. Сар годым гын – ойлыманат огыл. Туге гынат, тиде ковайын тазалыкше ала-могай амал дене содыки лунчырген огыл. А шучко да неле война жапыште пашам чот веле огыл, утыжденат чот ышташыже логалме дене кап-кылже пеҥгыдемын гына, лектеш. Тетла вес амалым каласашат от му.
Такшым, чыным ойлаш гын, тудын кок шинчажланат операцийым ыштеныт, пылышыштыжат – колыштмо аппарат веле. Туге гынат, йодмешке, тидын нерген шкеже ыш ойло. Шижалте: айдеме илышлан вуйым шийын шинчен, ӧпкелен илен тунемын огыл. Мӧҥгешла, кажне татыште мом-гынат куандарышым ужаш да муаш тырша. Мутлан, фотографийым ышташ кӱлмӧ нерген каласымекына, ковай тунамак йывыртен кайыш да йырымлаш тӱҥале:
— Ой, тугеже марий тувырем лукшаш. Марла чияш мый пеш йӧратем. Сеҥымаш кечылан пӧлеклалтше, моло пайремыш чӱчкыдынак ӱжыт да тушкат марий вургем дене каем. Тыглай кечынат халат йымаке тӱрлеман тувыремак чиен коштам.
Тыге кутырымыж годым ковай малыме пӧлемыштыже улшо… шондыкшым почо да тушеч нафталин пушан тувыржым, мотор ош шовычшым лукто да чулымын гына чиенат шогале. А вара, фотокамерыш шыргыжын гына ончыш.
«Мый колаш шочын омыл»
Кужын илымыж нерген мутым лукмеке, ковай пытартышлан теве мо дене палдарыш:
— Самырык годым тыге манам ыле: «Мый нигунам ом коло. Мый колаш шочын омыл». Юмо колын гын веле? Ынде мыйым ӱчым ыштен ашна докан…
Ӱчым ыштен огыл, а Юмо Тендам йӧрата да ашна дыр. Илаш пӱрен гын, илыман тугеже, Елизавета Никитична. Куанен илыза, умбакыжат тыгаяк таза лийза!
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА.
М.Скобелевын фотожо.
