Чувашийыш унала кудалыштме годым корно воктенак «Уржумка» манын возымым эреак ужмеке, семынем чӱчкыдын шоненам: «Тышке иктаж-кунам, пурен, ончал лекшаш ыле: могайрак тудо? Мо тушто уло? Сӧрал мо?»
А шонымаш кунам-гынат садак шукталтешыс. Шкеже жап эртыме дене тудын нерген мондет гынат. Ты ял денат тыгак лийын. Тидын нерген шонымем нерген вараже шарналтымымат чарненам, но ынде тушко пурен веле огыл лектынам, а пытартыш жапыште чӱчкыдын коштам! Кӱлешыс тыге лияш – чот лишыл еҥем тушто садым налын!
Кунам тудо садше кушто верланыме нерген каласыш – тунар ӧрым!
– Мыйже эре тушко пурен, ончал лекташ шоненамыс! – манам.
– А ынде кеч кажне толметлан ончен коштын кертат, – шыргыжал вашештыш родем.
Тыге икымше гана тудын деке садышкыже мийымекемак шонымашем шукталте: Уржумкым ончен коштым. Чынрак каласаш гын, ончыктен коштыктышт – экскурсийым эртарышт.
Сӧрал сурт-пече, сылне ер…
Уржумка Йошкар-Ола – Чебоксар кугорно воктенак верланен. Чодыра коклашке шуйналтше корно дене пуретат, иктаж 300 наре метр веле лиеш докан – миенат шуат. Такше эн ончычак ик йомакыште гай – кок корнывожыш. Но тыште пурлашкыже савырнет – сад товариществыш логалат, шолашке савырнет – ялыш миен лектат.
А ме сад гыч ялыш тарванышна. Тудо чодыра шеҥгелне «шылын шинча», сандене корно дене кудалме годым ик пӧртымат от уж. Вара, чодыра лоҥгаште изишак эртымеке, шинчашке эн ончычак тугай кугу да чапле пӧрт логалеш! Такшым тыгай сӧрал сурт-печыже тыште шагал огыл. Тӱҥ кужу уремышт дене мыняр гана эртенам, кажне гана эше теве тиде пӧртым, печым, капкам (снимкыште – 163710, 163755,..) йӧратен ончем. Могай мотор! Мыняр гана пурен лекташат шоненам, но ала-молан аптыранымем гай чучеш. Такшым мылам веле мо, эсогыл пошкудыштланат витне. Тидым кодшо кечылаште рашемдышым. Тунам, ты ял нерген возаш шонен, фотографий-влакым ышташ миен тольым. Урем дене ошкылмем да лач саде пӧрт турашке шумем годым ваштареш пошкудышт – самырык ӱдырамаш ден изи эргыже – лектыч. Нунын дене ял, тысе калык да тиде суртышто илыше-шамыч нерген йодыштнем ыле. Но умшамат почын ыжым шукто – мый дечем йодышташ тӱҥальыч! Кӧ? Изи рвезе!
– А ты куда идешь? – шуйдарен гына йодо.
– По делам, – мыйын олмеш аваже тудлан вашештыш.
– По каким? – рвезетлан эшеат оҥай лие, витне.
– По важным, – тудын семынак шуйдарен, ынде шкеак вашештышым.
– А самое первое важное дело какое? – умбакыже йодеш!
О, шонем, ну кутырызо рвезе! Йӧршеш палыдыме еҥ дене тыманмеш кылым ыштен мошта!
Вашмутланымашнам аваже кӱрльӧ – тыге шерым темаш огеш лий, мане. Вара мый мом шонымем рашемдаш тӱҥальым. Но нимомак пален ыжым нал.
– Ме тышке канышлан веле толын каена да, чыным ойлаш гын, ваш огына кошт, – мане самырык ава.
– Тӱжвалныштак тыгай мотор гын, пӧрт кӧргыштышт эшеат сылне докан манын умылынем ыле, – маньым.
– Каласен ом керт. Мый нунын деке ик ганат пурен омыл, – вашештыш.
Тыге ойлымекше, мыят ты ганат эртен веле кайышым. Кеч вараже содыки рашемдышым: тыште ӱдырамаш, Тамара Сазонова, ила. Тугеже иктаж-гана кутыралташ лиеш докан…
Урем дене эше изишак ошкылмеке, шола велнак пушеҥге кокла гыч ер койылалта. Лишеммеке ужат: тудо изижак огыл. Еҥ-влак тышке коштыт, коеш: йолгорным шӱкшудо петырен огыл. Но ала-молан пашмам гына огыт тӧрлате. Тудо чот тоштемше да шӱяш тӱҥалше (снимкыште — 164054). Сай лиеш гын, йыр улшо сӧрал верым, мотор пӱртӱсым эшеат кумыл нӧлтын ончен шогаш лиеш ыле. Кызытеш пашма гайыш лӱдын-лӱдынрак веле тошкалат да писынрак мӧҥгеш серыш лектат. А вет тыште такше еҥ-влакын кутырен келшен, ик ойыш шуын моштымышт палдырна: ял тӱҥалтыш ден ял покшел марте ужашыште пурла велне Кугу Отечественный сарыште вуйыштым пыштыше салтак-влаклан чапкӱм шогалтеныт (снимкыште – 163911, 163922). А тыгай паша кеч-куштат тӱшка вий, верысе калык деч чумырымо окса дене ышталтеш. Адакшым тыште еҥ-влакын улан илымышт шижалте: кажне гаяк пӧрт ончылно могай-гынат технике шога. Южышт тураште эсогыл кокыт, кумыт денат! (снимкыште – 164007) Вараже тиде йодышымат рашемдышым. Уржумка ялын старостыжо Татьяна Михайловна Максимова дене телефон дене мутланыме годым (мыйын мийымем кечын тудо мӧҥгыштыжӧ лийын огыл – авт.) мане: «Кызыт ялна койын кушкеш, шуко у сурт чоҥалтеш, адакшым сад товариществат лишнак, сандене ер воктеке погынен шинчын, аракам йӱаш кумылан-влакат лектедат. Ала кеч шӱкшӱ пашмам ужын, тушто чумыргымым чарнат, шонен, лӱмынак огына тӧрлӧ».
Могай лӱман уке?!
Ончен коштмо годым ер вес велне мый але марте ик пӧртым гына ужынам. Тудым гына ончаш мом коштам, шонен, ты велыш миенат омыл. А Татьяна Михайловнан ойлымыж почеш, тушто «Илыме верым шке чоҥымо» программе дене моткоч шукын шке пӧртым чоҥат. Тыге пытартыш жапыште гына ятыр урем шочын. А лӱмышт нунын могай?! Вишнёвая, Рябиновая, Сосновая, Садовая… Палемдыме почеш, икте весыж деч сӧралрак.
Уржумкышто ик урем дене веле эртенам гынат, туштат шекланен шуктенам ыле: тыште пытартыш жапыште шагалын огыл пӧртым чоҥеныт, кызыт чоҥышат улыт. Теве ик вере тошто оралтым пуженыт да весым чоҥаш фундаментым шареныт ыле. Чыла тидым йӧршеш шукерте огыл ыштыме койо – пашан «кышаже» эше свежа (снимкыште – 164355, 164454)…
Ончычсо жапыш пӧртылаш гын
А ондакысе жапыш пӧртылаш гын, Уржумка 1918 ийыште шочын. Тудо еҥ-влакын Липша ден Юмбылак ялла гыч илаш толмышт дене ышталтын. Уржумка Какшамарий ял шотан илем кумдыкыш пура да Какшамарйи деч касвелне 13,6 километр тораште верланен.
«История сёл и деревень. Звениговский район» книгаште возымо почеш, 1924 ий 22 октябрьыште выселкыште «Амаш» ялозанлык товариществын уставшым пеҥгыдемденыт. Тушко 7 еҥ пурен. А 1926 ийыште Сидельниково районысо Уржумка хуторышто 7 озанлык лийын. Тушто 29 еҥ илен. 1933 ийыште гын ты ялыште «Велле» колхозым почыныт. Тиде озанлыкыште вӱдвакш ден киш завод лийыныт. Колхозышто тунам 13 озанлык, 65 еҥ (тышеч пашам ыштен кертшыже 27 еҥ), тыршен. Куд ий гыч Уржумка ялыште гын 105 илыше лийын.
1948 ийыште верысе колхоз Тельман лӱмеш колхозыш (Сидельниково села) ушнен.
Книгаште возымо почеш, 2004 ий 1 январьлан ты ялыште 46 озанлыкыште 34 еҥ илен. Нуно 50 (!) ушкалым, 31 вуй шорыкым ашненыт, 16 мӱкшомарта лийын.
А кызыт, старостын ойлымыж почеш, Уржумка ялыште Фермер-влак уремыште 104 пӧрт уло. Тушто прописке почеш 41 еҥ шотлалтеш. Кеч илатше шукынрак. Молан моло уремже огеш шотлалт, йодыда? Нуно ИЖС программе дене келшышын чоҥалтыныт да кӱлеш документым эше ыштен шуктен огытыл. Ончыч тӱҥ шотышто марий-влак иленыт гын, кызыт утларакше чуваш-шамыч улыт.
Ынде мый веле огыл, теат паледа: могайрак тудо, Уржумка ял, мо тушто уло, сӧрал мо… Умылышда, очыни: тиде – сылне кундемыште верланыше сӧрал кугу ял. Тушто сурт-оралте-влак чоҥалтыт, ял кушкеш, моторештеш, самырыкештеш. Тиде кузе огеш куандаре?
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо