«Марийлан марий, рушлан руш… лийже», – илалшырак-влакын тыге ойлымыштым шуко гана колаш логалын. Но тӱрлӧ калыкын шочшыжын ик ешым чумырымыжат республикыштына ятыр. Тиде радамыш Морко район Шеҥше селаште илыше Рамзия Мухаметхановна ден Владимир Николаевич Николаевмытымат пурташ лиеш.
Кушталтен колтымыжо шинчажлан пернен
– У-у-у, тений пареҥге лектыш пеш мотор… Пого да пого, ит ӧркане гына.
– Туге. Йӱр шагалрак лийын гынат, моткоч сай, – тракторын копалке дене пареҥгым луктын кайымыж почеш мутланат Николаевмыт.
– Тыгайжым куанен погет, шол. Такшым шукын улынас, чечас поген налына, – умбакыже шокта йӱк. – Йӱр гына ынже лий.
Николаевмыт деке мийымем годым изижге-кугужге пакчаште тошкештыт, пареҥгым погат ыле. Вет шыже кече тугай: теве гына чевер кече шыратен онча, икмыняр жап гыч, йыр шем пыл озаланен, йӱрат опталеш, сандене мутайкалыде тыршаш логалеш.
– Изинек шкеат пашам ыштен кушкынна. Авам дене пырля колхоз пасуш пареҥгым погаш, зернотокыш, олыкыш шудым солаш, удыраш, нӧрепыште пареҥгым ойыраш… коштынам. Кугурак-влак деч вараш кодаш тоштын огынал, нунын дене тӧр ышташ тыршенна, – йоча пагытшым шарналтен, каласкала озавате.
Р.Николаеван (Хамидуллинан) сылне пагытше пошкудо ялыште, Тат-Чодыраялыште, эртен. Тудо татар ешыште шочын-кушкын. Шеҥше кыдалаш школым тунем лекмеке, Йошкар-Олаште, культпросветучилищыште, шинчымашым нӧлтен. 1986 ийыште самырык специалист Шеҥше тӱвыра пӧртыш толын.
– Тунам тӱвыра пӧртым Алевтина Васильевна Артемьева вуйлатен. Икмыняр жап художественный вуйлатышын сомылжым шуктышым, а вара вуйлатыше пашам мылам ӱшанышт. Ынде кумло наре ий ты пашаште улам, – воштылале Рамзия Мухаметхановна.
Поро кумылан ӱдырамашын шке сомылжым йӧратымыже мутланымыж гычак шижалте. А культур аланыште тыршышын пашаже тугай: пайрем годымат, каныш кечыштат калыкын илышыжым веселарак, оҥайракым ышташ тыршыман. Туге-гынат Р.Николаева ойырен налме пашажлан нимынярат огеш ӧкынӧ, лач тушто ончыкылык пелашыж дене палыме лийын.
– Володя «Весела кова-влак» (кызыт «Ӱжара» маналтеш – авт.) ансамбльыш коштын. Кужурак, яшката капкылан шеҥше рвезын тавалтен колтымыжак пеш келшен, кумылжат поро… – чурийже волгалте культур пашаеҥын.
Икмыняр жап гыч ӱдыр йӧратыме качыжым мӧҥгыжӧ, ача-аваж дене палыме лияш, намиен. Но кугурак-влак икшывышт пелен марий качым ужаш шонымышт нерген каласеныт. Мом ыштет, шӱм-чон шижмашым от ондале. Ӱдыр ача-ава шомакым колыштын огыл, садак йӧратен шындыме качыж дене пырля лияш шонен. Ик мотор кечын кок йӧратыше шӱм верысе администрацийыш возалташ миен. Свидетель ден свидетельницыжымат туштак верештыныт.
– Администраций вуйлатыше Павел Михайлович Сидоров ден туштак пашам ыштыше Лариса Петровна Каткановам йодынна, – воштылеш Рамзия Мухаметхановна. – Чылт киносыла ыштенна. Но варажым садак, ӱстел йыр родо-тукымым погенна, ача-авамат сугынь мутым ойленыт.
Чынжымак, шоналтет да воштылат, вет самырык годым ораде уш дене шке йӧратымаш верч ала-момат ышташ, ала-кушко каяш ямде улат. Рамзия Мухаметхановна ден Владимир Николевичат 26 ий ончычсо «шолып пашаштым» кажне гана воштылалын шарналтат.
Мо оҥайже, татарла гына мутланыше ӱдыр марлан лекмекыже, марла мутланаш тӱҥалын. Мутат уке, тӱҥалтыште тудлан нелыракын чучын, но самырык пелаш кажне кечын манме гай марий шомак дене мутвундыжым пойдарен. Тидланже тӱвыра пӧрт пеленысе ансамбльыш ушнымыжат мыняр-гынат полшен, очыни.
А кызыт Рамзия Мухаметхановнан марла мутланымыжым куанен колыштат. Тиде веле мо!? Тудо эше мураш, кушташ чот кертеш, марий вургемымат кумылын чия. Пашалан кожмак ӱдырамаш сценылык тувыр-шовыржым шкежак сӧрастара, шийдарманымат ышташ тунемын шуын.
Эше весат куандара, марлан лекмекыже Р.Николаева марий пайрем-влаклан марий кочкышым ышташ тунемын да шот рат дене эртараш тӱҥалын. Тыште, мутат уке, пелашыже ик эн кугу полышкалыше лийын.
– Шарнем, кузе икымше гана палышым пырля ыштенна. Пеш мотор чуриян лектын ыле, а ынде тиде тутло да ойыртемалтше кочкышым кажне пайремлан ямдылем. Варажым мелнамат кӱэшташ тӱҥалынам, шыжым пелашемлан кавун когыльо поснак чот келша, – ойла уста озавате. – Икшыве, уныка-шамыч погынымеке, марий кочкыш пелен южгунамже татар кочкышымат ӱстембаке ямдылен шындем.
Эре коктын…
Жапше годым колхозышто, а вара тӱрлӧ шала пашаште тыршыше Владимир Николаевичат кызыт – тӱвыра пӧртыштӧ оралтым шотышто кучышо мастерлан ышта.
Икманаш, вате-марий мӧҥгыштат, пашаштат эре пырля улыт. Ойлат, пуйто пелаш дене ик верыште пашам ышташ куштылгыжак огыл. Тиде ой дене Никлаевмыт йӧршын огыт келше.
– Икте-весе коклаште умылымаш, пагалымаш уло гын, кеч-могай пашаштат пырля ышташ лиеш, – шыргыжале Владимир Николаевич. – Ме эре коктын улына, икте-весе деч посна огына керт, ваш полшен, пырля каҥашен, ик ойыш шуын, пашам ыштена.
Рамзия Мухаметхановна ден Владимир Николаевич кум йочам ончен куштеныт, йол ӱмбак шогалтеныт. Кугурак Дина ӱдырышт ешыж дене Йошкар-Олаште ила, кокымшышт – София, Ижевскыш марлан каен, а Артур эргышт Йошкар-Оласе аграрный колледжыште шинчымашым нӧлта.
– Икшыве-влак дене изинекак марла мутланенна, сандене кызыт шке йочашт денат тыгак кутырат. Татар коча-ковашт деке мийымышт годым нунын йылмышт дене сайын мутланен моштат, эсогыл илалше-шамычет йочала йывыртат, – мут ярымжым ронча йӧратыме пелаш, пиалан ава, кок уныкан кова.
Эше вес вере вуйлатыше
Тӱвыра паша деч посна Рамзия Мухаметхановна Шеҥше ял шотан илемым вуйлата. А ты паша, шкат паледа, ответственный, пеш тӱткӧ лийман, чыла палыман, шуктыман.
– Вуйлатыме койыш ачам деч куснен шонем. Тудо ятыр ий киномеханиклан ыштен, пеҥгыдын йодын моштен, ойырен налме пашажым йӧратен ыштен, сандене «МАССР культурын сулло пашаеҥже» лӱм дене палемдалтын, – ойла Р.Николаева.
«Паша мочол шуко, тунар писын чылажымат ыштен шуктет», маныт калыкыште. Тиде ой дене вуйлатыше моткоч келша. Сандене шкежат чыла вере шукташ тырша, вет мӧҥгыштӧ сурт-вольыкымат, лудо-комбымат, чывымат шагал огыл ашнат. Адакшым шыжым пакча пашам пытарымеке, телылан кочкаш шапашым ямдылыме сомылжат чот шуко.
– Йӧра кеч ончычсо семын вӱдым памаш гыч нумалаш огеш кӱл. Марлан толмеке, вӱдвара дене латвич литран ведра дене нумалам ыле. А кызыт ялыштат оласе семынак илаш йӧным ыштат. Кумылет лийже да шийвундым веле ситаре, а эн тӱҥжӧ пашалан ит ӧркане, – каласышт вате-марий Николаевмыт да, йӧратен, икте-весыштым ончальыч.
Теве тыге, икте-весым веле огыл, родо-пошкудым умылен, пагален, вараксим гай вычыматен, шочшыштым, уныкаштым порылан туныктен ила Николаевмыт еш.
Йылмым, литературым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш Марий институтын этнологий пӧлкажын кугырак шанчыеҥже, историй науко кандидат Тамара МОЛОТОВА:
– Ешыште содыки ик калыкын шочшыжо лийшаш, нуно икте-весым сайынрак умылат. Но пытартыш жапыште тӱрлӧ калыкын шочшыжо-влак ешым чумырымышт чӱчкыдынрак вашлиялтеш. Мутат уке, еш илышыште ваш умылымаш, икте-весым пагалымаш улыт гын, пеш сай, тыгай ешат кӱлеш. Но ожно марий калыкын икшывышт вес калыкын шочшыж дене ешым чумырен огытыл. Тидым сулыклан шотленыт, а марий пӧръеҥ-влак руш ӱдырым налыт ыле… Коклаште сайын илыше-влакат улыт, но икте-весым шудалме, поктен лукмо… вашлиялтыныт. Авам тыге ойла ыле: «Марийлан марий, рушлан руш кӱлеш…» Очыни, ожно кугурак-влак моткоч чын ойленыт, вет тӱрлӧ калыкын шонымашыжат тӱрлӧ.
АЛЕВТИНА БАЙКОВА.
Еш альбом гыч налме фото
