«МЧС»
Волжский районысо Руш Шайра ялыште илыше Александр Ильин нерген газетышкына ныл ий ончычак возаш шоненам ыле. Амалжым вигак ом рашемде, иктешлымашым шке ыштеда, шонем.
Ик классыште пырля тунемме йолташ-влак дене вашлийме годым, южышт дене школым тунем пытарыме годсек ужын огыналат, икте-весына нерген радамынак умылкалышна. Черетше шумеке, Александр ончычшо ак-мук лийын кайыш, а вара, оҥайын шыргыжалын, кӱчыкын мане: «Мый шочмо ялыштак илем. МЧС-ыште пашам ыштем. Ешан улам, пелашем вашке нылымше йочам пӧлекла». Тыгайым колын, чыланат «О-о-о!» манын колтышна да эсогыл совынам пералтышна. Тидым палемдаш кӱлеш манын, чарканам нӧлтална, но Саша сокым гына подыльо. «Ситаренам», – шкенжым шке койдарымыла рашемдыш.
– Саша чынже денак МЧС гай… Пакчам куралаш ма пареҥгым ураш, шудым солаш ма пум кондаш кӱлеш – ачам ден авам эре тудым йодыт. Нигунамат вуйым огеш шупш, эре полша, – тауштымо семын ешарыш пошкудо ял гыч Надежда.
Ындыже мый ак-мук лийым да, шочмо кундемыш пеш шуэн коштамат, ала-мом мучаш мартежак ом умыло аман, шоналтышым…
– Тунам кажныже я Волжскышто, я Казаньыште, я Йошкар-Олаште илымыда, чонланда келшыше пашам ыштымыда нерген куанен каласкалышда. А мый, ялыште илыше тракторист, нимом ойлаш ӧрын, тыгай мыскарам ыштышым, – кокымшо гана вашлийме годым йӱкынак воштылын рашемдыш Александр.
Ача-ава пыжаш гыч – шке пӧртыш
1990-ше ийлаште илыш куштылгыжак огыл ыле. Тунам кажне гаяк ешыште окса чӱдылык озаланен.
– ДОСААФ-ыште водительлан тунем лекмем деч вара армий радамыш нальыч. Геленджик погранзаставыште ик ият пеле служитлышым. Мӧҥгӧ пӧртылмекем, шочмо колхозыш механизаторлан пурышым. Тунам олалаште пашам муаш неле ыле, а ялыште сад-пакча, вольык, чодыра да мойн полшымо дене начарын огыл илыме. Логарым кучет гын, кызытат илаш лиеш (воштылеш). Кандаш ий комбайнерын полышкалышыжлан ыштышым, кок ий – комбайнерлан. Пырчым шийын налме тоннаж дене районысо таҥасымаште икымше верымат нальым, – ялыш вожым колтымо жапшым шарналтыш Александр. – Ачам ден авам шочмо пыжаш гыч посна лекташ, кугурак сурт-печым чоҥаш темлышт. Пашадарыш шӧрым, вольыкым, пареҥгым мойн ужалыме оксам ешарен, кермычым, блокым, цементым, чоҥымо моло материалым наледен ямдылышна да шочмо сурт воктенак, колхозын ончычсо гаражше олмышто, пӧртым нӧлтышым.
Кок ораван трактор
Александрын ачаже ӱмыржӧ мучко гаяк колхозын Т-25 тракторжо дене пашам ыштен. Техникылан шкенжын кок эргыжым веле огыл, пошкудо рвезе-шамычымат кумылаҥден.
– Икана изам ден когыньнам, пошкудо рвезе-шамычым орваш шындыш да Сотнурлук вуй гыч Шайрамбаке ошмалан наҥгайыш. Пасу корнышто тракторжым кажныланна черет дене виктараш пуыш. Мыйымат, кандаш ийыш тошкалше нолнерым, руль воктеке шындыш. Пеш тургыжланенам… Кадырын-кудырын кудалмем кызытат сайын шарнем. Тылеч вара руль деч лӱдмым чарнышым, ик ий гыч тракторым ӱшанлын виктараш тӱҥальым. Эшеже ачам колхозын тракторжым мӧҥгыштат олмыктен, пеленже шогылташ моткоч йӧратенам, – техникылан шӱмаҥме амалым рашемдыш Александр.
Тиде иктаж лучко ий ончыч лийын. Ик шыже кечын Сашан гаражыште комбайным леведыш йымак шогалташлан верым кычалын коштмыж годым тӱҥ инженер шукертак шолдыргышо Т-25 тракторым 10 тӱжемлан налаш темлен.
– Кок ораван веле, кузе наҥгаем манын, кидем лупшальым… Но вес кечын тудым ачайын тракторжо дене мӧҥгышкӧ шупшын кондышна. Татарстан Республикысе Айша села, Зеленодольск ола гыч мойн шапаш ужашым наледен кондышым да шкем деч 10 ийлан гына самырык тракторым ылыжтышым. Майыште пакчам куралаш лектым. Вара моло оборудованийым наледышым. Ынде пакчамат куралам, йыраҥымат корем, шудымат солем, овартем, удырем, пареҥгымат луктам, грузымат шупшыктем, лумымат шӱкем, пырнямат нӧлтем – чыла ыштем. Шке да пошкудо яллаште илыше-шамычланат кумылын полшем, – мане 38 ий стажан тракторист.
Мут толмашеш, Ильинмыт урем мучаште, пасу тӱрыштӧ илат. Телым лум вочмо, поран ӱштмӧ годым кужу уремысе корно петырна, да республик кӱлешлыкан кугорно марте легковой машина дене кудал лекташ огеш лий. А Саша кажне эрдене гаяк эргыжым Сотнур селасе йочасадыш, кок ӱдыржым школыш шупшыкта, сандене шке уремысе корным шкеак эрыкта. Да эше кузе чаткан!
Шуко шочшан еш
Латкум ий ончыч Александр Звенигово районысо Янашплак ял гыч илыш пелашым конден. Кызыт ешыште ныл йоча кушкеш.
– Илыш корнемын Саша дене вашлийме, палыме лийме, тудын марлан лекташ йодаш толмо, суртышкыжо кондымо йыжыҥлажым омыштем ончылгоч ужынам. Мо кончен гын, чылажат тугак лийын, – еш нерген мутланымашке ушныш суртозан Эльвира пелашыже. – Мый тышке кандаш ияш эргым дене толынам. Сашам тудо вигак «ачай» манаш тӱҥале. Пелашемат Костям шочмо йочаж семынак онча. Кугу эргына кызыт Ржевыште служитла. 11 ияш Лиана ден 10 ияш София ӱдырна-влак Сотнур школышто шинчымашым погат. Икымшыже визытанлан веле тунемеш, сӱретлаш йӧрата гын, кокымшыжо музыклан шӱман – шиялтышымат, флейтымат шокта. А 4 ияш Матвей эргына – «Пеледыш» йочасадын воспитанникше, ачажын полышкалышыже да межнечше (воштылеш).
Шуко шочшан ешыште роскотшат кугу. Тудын икмыняр ужашыжым шке озанлык кӱшеш петыраш манын, Эльвира ден Александр сурткайык ден вольыкым ашнат, сад-пакчам кучат, кок поликарбонат теплицыште тӱрлӧ пакчасаскам ончен куштат. Тылеч посна вич гектар пай мландыштышт пареҥгым шындат, шудым ямдылат.
Кузык ямде
Икшыве-влакын чотышт ден ончыкылыкышт Александр ден Эльвирам еш капитал кӱшеш Волжск олаште пачерым налаш таратеныт.
– Тӱшка озанлыкым пытарымек, шуко еҥ паша деч посна кодна. Вийвалне улшо пӧръеҥ-шамыч ончычшо шкенан кундемыштак чодырам руэн, сурт-печым чоҥен коштна, вара Татарстаныш куснышна, Москвашкат корным кучышна. Еш капиталыш Москва гыч кондымо оксам ешарышна да райрӱдыштӧ пачерым нална. Тушто Костя техникумым тунем пытарымешкыже, армийыш кайымешкыже илыш, – рашемдыш еш оза. – Кумшо йоча шочмо деч вара мландым налнена ыле, но ойырымо кумдык пешыже ыш келше, да шонымашна деч кораҥна.
Вате-марий – мужыр оҥгыр
Эльвира – специальностьшо дене маляр-штукатур, чонжо дене – пӧрткӧргӧ да ландшафт дизайнер. Тиде мастарлыкшым ешыже веле огыл, родо-тукымжо ден пошкудыжо-влак шукертак кӱкшын акленыт. Руш Шайрашке илаш куснымекше, тӱвыра пӧртыш техслужащийлан пурен – моло паша лийын огыл. Шым ий ончыч социальный пашаеҥлан ышташ тӱҥалын. Кызыт Руш Шайра, Курыкйымал да Полатсола яллаште илыше 70-80 утла ияш 13 ковам онча. Паша шуко, виет да чытышет гына ситышт.
– Йӱштӧ ма шокшо, кукшо ма ночко – илалше еҥ-влак деке телым лумым, шыжым-шошым шун ден лавырам келын-нӧштыл коштам. Ярагида огыл: я эм, я продукт, я вес нумалтыш дене. Паша сита. Кӧлан пӧрткӧргым эрыктем, кӧлан кочкаш шолтем, кӧлан памаш гыч вургемым шӱалтен кондем, кӧлан кудывечыж гыч лумым уремыш шупшам, кӧлан пакчам сомылем… Южгунамже пунчал налме гай вийдыме пӧртылам… Мӧҥгыштӧ улмыж годым кугурак эргым машина дене кондыштара ыле, Сашамже кызытат поснак Полатсолашке чӱчкыдын наҥгаен кода да вара вашлияш мия, нелырак пашамат ышташ полша, – пелашыжым йӧратен ончале Эльвира. – Илалше еҥын тазалыкшым тергаш але сад-пакчаштыже иктаж сомылым ышташ кӱлеш гын, пелашем я машинаже, я тракторжо дене полшаш эре ямде.
Айык вуйышто – яндар шонымаш
Яндар шонымаш айык вуйышто гына шочеш, маныт калыкыште.
– Мом шылташ, шке жапыштыже мыят кочывӱд да тамак дене таҥым кученам. Но ик кечын нине йырныклан оксам чаманышым да ончыч аракам йӱмым чарнышым, вара тамакшымат кудалтышым. Ынде лучко ий таза илыш-йӱлам кучем – пеш сай, пайрем годым мойн орвуянат веселитлен кертам, – нимыняр моктаныде да кугешныде мане Александр.
Ай, молодец! 47 ий наре жапыште тӱрлӧ сай ден удам ужшо да чын илыш корным ойырен налше ик классыште пырля тунемше йолташем мокталтыде нигузеат ом чыте. Пушеҥгым шынден, пӧртым чоҥен, эрге-влакым воспитатла… Ынде тутло саскам поген тамлашыже, тичмаш еш дене куанен илашыже, чыла йочажым йол ӱмбак шогалташыже Юмо тазалыкым да кужу ӱмырым гына пуыжо.
Волжский районысо Руш Шайра ялыште илыше Александр Ильин нерген газетышкына ныл ий ончычак возаш шоненам ыле. Амалжым вигак ом рашемде, иктешлымашым шке ыштеда, шонем.
Ик классыште пырля тунемме йолташ-влак дене вашлийме годым, южышт дене школым тунем пытарыме годсек ужын огыналат, икте-весына нерген радамынак умылкалышна. Черетше шумеке, Александр ончычшо ак-мук лийын кайыш, а вара, оҥайын шыргыжалын, кӱчыкын мане: «Мый шочмо ялыштак илем. МЧС-ыште пашам ыштем. Ешан улам, пелашем вашке нылымше йочам пӧлекла». Тыгайым колын, чыланат «О-о-о!» манын колтышна да эсогыл совынам пералтышна. Тидым палемдаш кӱлеш манын, чарканам нӧлтална, но Саша сокым гына подыльо. «Ситаренам», – шкенжым шке койдарымыла рашемдыш.
– Саша чынже денак МЧС гай… Пакчам куралаш ма пареҥгым ураш, шудым солаш ма пум кондаш кӱлеш – ачам ден авам эре тудым йодыт. Нигунамат вуйым огеш шупш, эре полша, – тауштымо семын ешарыш пошкудо ял гыч Надежда.
Ындыже мый ак-мук лийым да, шочмо кундемыш пеш шуэн коштамат, ала-мом мучаш мартежак ом умыло аман, шоналтышым…
– Тунам кажныже я Волжскышто, я Казаньыште, я Йошкар-Олаште илымыда, чонланда келшыше пашам ыштымыда нерген куанен каласкалышда. А мый, ялыште илыше тракторист, нимом ойлаш ӧрын, тыгай мыскарам ыштышым, – кокымшо гана вашлийме годым йӱкынак воштылын рашемдыш Александр.
Ача-ава пыжаш гыч – шке пӧртыш
1990-ше ийлаште илыш куштылгыжак огыл ыле. Тунам кажне гаяк ешыште окса чӱдылык озаланен.
– ДОСААФ-ыште водительлан тунем лекмем деч вара армий радамыш нальыч. Геленджик погранзаставыште ик ият пеле служитлышым. Мӧҥгӧ пӧртылмекем, шочмо колхозыш механизаторлан пурышым. Тунам олалаште пашам муаш неле ыле, а ялыште сад-пакча, вольык, чодыра да мойн полшымо дене начарын огыл илыме. Логарым кучет гын, кызытат илаш лиеш (воштылеш). Кандаш ий комбайнерын полышкалышыжлан ыштышым, кок ий – комбайнерлан. Пырчым шийын налме тоннаж дене районысо таҥасымаште икымше верымат нальым, – ялыш вожым колтымо жапшым шарналтыш Александр. – Ачам ден авам шочмо пыжаш гыч посна лекташ, кугурак сурт-печым чоҥаш темлышт. Пашадарыш шӧрым, вольыкым, пареҥгым мойн ужалыме оксам ешарен, кермычым, блокым, цементым, чоҥымо моло материалым наледен ямдылышна да шочмо сурт воктенак, колхозын ончычсо гаражше олмышто, пӧртым нӧлтышым.
Кок ораван трактор
Александрын ачаже ӱмыржӧ мучко гаяк колхозын Т-25 тракторжо дене пашам ыштен. Техникылан шкенжын кок эргыжым веле огыл, пошкудо рвезе-шамычымат кумылаҥден.
– Икана изам ден когыньнам, пошкудо рвезе-шамычым орваш шындыш да Сотнурлук вуй гыч Шайрамбаке ошмалан наҥгайыш. Пасу корнышто тракторжым кажныланна черет дене виктараш пуыш. Мыйымат, кандаш ийыш тошкалше нолнерым, руль воктеке шындыш. Пеш тургыжланенам… Кадырын-кудырын кудалмем кызытат сайын шарнем. Тылеч вара руль деч лӱдмым чарнышым, ик ий гыч тракторым ӱшанлын виктараш тӱҥальым. Эшеже ачам колхозын тракторжым мӧҥгыштат олмыктен, пеленже шогылташ моткоч йӧратенам, – техникылан шӱмаҥме амалым рашемдыш Александр.
Тиде иктаж лучко ий ончыч лийын. Ик шыже кечын Сашан гаражыште комбайным леведыш йымак шогалташлан верым кычалын коштмыж годым тӱҥ инженер шукертак шолдыргышо Т-25 тракторым 10 тӱжемлан налаш темлен.
– Кок ораван веле, кузе наҥгаем манын, кидем лупшальым… Но вес кечын тудым ачайын тракторжо дене мӧҥгышкӧ шупшын кондышна. Татарстан Республикысе Айша села, Зеленодольск ола гыч мойн шапаш ужашым наледен кондышым да шкем деч 10 ийлан гына самырык тракторым ылыжтышым. Майыште пакчам куралаш лектым. Вара моло оборудованийым наледышым. Ынде пакчамат куралам, йыраҥымат корем, шудымат солем, овартем, удырем, пареҥгымат луктам, грузымат шупшыктем, лумымат шӱкем, пырнямат нӧлтем – чыла ыштем. Шке да пошкудо яллаште илыше-шамычланат кумылын полшем, – мане 38 ий стажан тракторист.
Мут толмашеш, Ильинмыт урем мучаште, пасу тӱрыштӧ илат. Телым лум вочмо, поран ӱштмӧ годым кужу уремысе корно петырна, да республик кӱлешлыкан кугорно марте легковой машина дене кудал лекташ огеш лий. А Саша кажне эрдене гаяк эргыжым Сотнур селасе йочасадыш, кок ӱдыржым школыш шупшыкта, сандене шке уремысе корным шкеак эрыкта. Да эше кузе чаткан!
Шуко шочшан еш
Латкум ий ончыч Александр Звенигово районысо Янашплак ял гыч илыш пелашым конден. Кызыт ешыште ныл йоча кушкеш.
– Илыш корнемын Саша дене вашлийме, палыме лийме, тудын марлан лекташ йодаш толмо, суртышкыжо кондымо йыжыҥлажым омыштем ончылгоч ужынам. Мо кончен гын, чылажат тугак лийын, – еш нерген мутланымашке ушныш суртозан Эльвира пелашыже. – Мый тышке кандаш ияш эргым дене толынам. Сашам тудо вигак «ачай» манаш тӱҥале. Пелашемат Костям шочмо йочаж семынак онча. Кугу эргына кызыт Ржевыште служитла. 11 ияш Лиана ден 10 ияш София ӱдырна-влак Сотнур школышто шинчымашым погат. Икымшыже визытанлан веле тунемеш, сӱретлаш йӧрата гын, кокымшыжо музыклан шӱман – шиялтышымат, флейтымат шокта. А 4 ияш Матвей эргына – «Пеледыш» йочасадын воспитанникше, ачажын полышкалышыже да межнечше (воштылеш).
Шуко шочшан ешыште роскотшат кугу. Тудын икмыняр ужашыжым шке озанлык кӱшеш петыраш манын, Эльвира ден Александр сурткайык ден вольыкым ашнат, сад-пакчам кучат, кок поликарбонат теплицыште тӱрлӧ пакчасаскам ончен куштат. Тылеч посна вич гектар пай мландыштышт пареҥгым шындат, шудым ямдылат.
Кузык ямде
Икшыве-влакын чотышт ден ончыкылыкышт Александр ден Эльвирам еш капитал кӱшеш Волжск олаште пачерым налаш таратеныт.
– Тӱшка озанлыкым пытарымек, шуко еҥ паша деч посна кодна. Вийвалне улшо пӧръеҥ-шамыч ончычшо шкенан кундемыштак чодырам руэн, сурт-печым чоҥен коштна, вара Татарстаныш куснышна, Москвашкат корным кучышна. Еш капиталыш Москва гыч кондымо оксам ешарышна да райрӱдыштӧ пачерым нална. Тушто Костя техникумым тунем пытарымешкыже, армийыш кайымешкыже илыш, – рашемдыш еш оза. – Кумшо йоча шочмо деч вара мландым налнена ыле, но ойырымо кумдык пешыже ыш келше, да шонымашна деч кораҥна.
Вате-марий – мужыр оҥгыр
Эльвира – специальностьшо дене маляр-штукатур, чонжо дене – пӧрткӧргӧ да ландшафт дизайнер. Тиде мастарлыкшым ешыже веле огыл, родо-тукымжо ден пошкудыжо-влак шукертак кӱкшын акленыт. Руш Шайрашке илаш куснымекше, тӱвыра пӧртыш техслужащийлан пурен – моло паша лийын огыл. Шым ий ончыч социальный пашаеҥлан ышташ тӱҥалын. Кызыт Руш Шайра, Курыкйымал да Полатсола яллаште илыше 70-80 утла ияш 13 ковам онча. Паша шуко, виет да чытышет гына ситышт.
– Йӱштӧ ма шокшо, кукшо ма ночко – илалше еҥ-влак деке телым лумым, шыжым-шошым шун ден лавырам келын-нӧштыл коштам. Ярагида огыл: я эм, я продукт, я вес нумалтыш дене. Паша сита. Кӧлан пӧрткӧргым эрыктем, кӧлан кочкаш шолтем, кӧлан памаш гыч вургемым шӱалтен кондем, кӧлан кудывечыж гыч лумым уремыш шупшам, кӧлан пакчам сомылем… Южгунамже пунчал налме гай вийдыме пӧртылам… Мӧҥгыштӧ улмыж годым кугурак эргым машина дене кондыштара ыле, Сашамже кызытат поснак Полатсолашке чӱчкыдын наҥгаен кода да вара вашлияш мия, нелырак пашамат ышташ полша, – пелашыжым йӧратен ончале Эльвира. – Илалше еҥын тазалыкшым тергаш але сад-пакчаштыже иктаж сомылым ышташ кӱлеш гын, пелашем я машинаже, я тракторжо дене полшаш эре ямде.
Айык вуйышто – яндар шонымаш
Яндар шонымаш айык вуйышто гына шочеш, маныт калыкыште.
– Мом шылташ, шке жапыштыже мыят кочывӱд да тамак дене таҥым кученам. Но ик кечын нине йырныклан оксам чаманышым да ончыч аракам йӱмым чарнышым, вара тамакшымат кудалтышым. Ынде лучко ий таза илыш-йӱлам кучем – пеш сай, пайрем годым мойн орвуянат веселитлен кертам, – нимыняр моктаныде да кугешныде мане Александр.
Ай, молодец! 47 ий наре жапыште тӱрлӧ сай ден удам ужшо да чын илыш корным ойырен налше ик классыште пырля тунемше йолташем мокталтыде нигузеат ом чыте. Пушеҥгым шынден, пӧртым чоҥен, эрге-влакым воспитатла… Ынде тутло саскам поген тамлашыже, тичмаш еш дене куанен илашыже, чыла йочажым йол ӱмбак шогалташыже Юмо тазалыкым да кужу ӱмырым гына пуыжо.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
