Марий Турек районысо Марий Пыламарий кундем кузе ила?
Ял шотан Марий Пыламарий илемыш Нартас велым ушымо деч вара ты кундемыште латвич ял ден села шотлалтеш. Тушто 737 сурт озанлык уло, 2457 еҥ ила. Кок кыдалаш да Нартас коррекционный школ-интернат улыт. Калыклан кум ФАП, кок связь отделений, ныл тӱвыра пӧрт, кум библиотеке, латкум кевыт шке омсаштым почыныт, фермер озанлык ден ООО, лесничестве пашам ыштат.
Ты кундемыште лийме деч вара тыгай шонымаш шочо: тысе калык мален ок шинче, ямдым ок вучо, чолга, чулымлыкым ончыкта, шке илышым, кундемым тӱзатышаш верч кумылын тырша. Тиде да моло нерген ял администрацийым вуйлатыше А.Ласточкин дене мутланышна. Тудо ты пашам тений идалык тӱҥалтыш гыч шукта. Морко кундемын эргыже ончычшо Сенде, вара Марий Турек школлаште директорлан, районышто охотовед-инспекторлан ыштен.
– Анатолий Васильевич, теле эртен кайыш, ынде яллашке корно эре лийже манын, тудым лум деч эрыктышаш уке. Тыгай тургым кузерак эртыш, изи яллашке корно эреак лийын мо?
– Мемнан дене Кӱшыл Сенде, Ошлан, Кукшо Пыламарий, Хозино, Манылово, Ворончихино ял-шамыч изилан шотлалтыт. Нине яллашке шуйналтше корнышто лумым эрыкташ «Спецдорстрой» ООО дене вашкылым ыштенна. Тиде организаций кажне ялыш корно лийже манын тыршен. Лачак Ворончихино ялыш наҥгайыште корнышто лумым эрыктыме огыл. Тысе пропискан ен-влак улыт, но тыште огыт иле. Ял шотан илемналан районын корно фондшо гыч ойырымо окса тыгай пашалан тӱрыс ситен.
– Кызыт шуктышаш паша кокла гыч мом эн тӱҥлан шотледа?
– Коронавирус ваштареш кучедалме пагыт умбакыже шуйна. Тыгай туткар деч калыкнам аралышаш верч ме умылтарымаш пашам эртарена, верлашке лектын коштына, вакцинын пайдалыкше нерген каласкалена. Тидым утларакше илалшырак еҥ-влак шотыш налыт да вакциным шындыкташ шкештак йодыт. Мый шкежат кодшо кечылаште шындыктенам. А илемна мучко Сенде, Нартас да Марий Пыламарий ФАП-лаште 88 еҥ шындыктен. Вакциным ФАП-лашке кондат да вара калык ончылгоч возалтме график почеш толеш.
Тений лум шуко вочмылан кӧра вӱдшор кугу лийшаш, тидын нерген калыклан умылтарена, оралте йыр, тыгак канавылаште лумым эрыкташ кӱлмӧ нерген каласкалена, памяткым пуэдена. Тылеч посна шошым тул деч аралалтыме правилым ушештарена.
– Те верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программе почеш кундемым тӱзатыме пашашке ушненда мо?
– Тыгай программылан кӧра Сенде ялыште йоча-влаклан модашышт «Кече» кумдыкым, Марий Пыламарийыште «Куткышуэ» лӱман спорт площадкым, Элымбай ялыште 300 метр кужыт корным ыштыме. Корным ышташ ик миллион теҥгем кучылтмо, тышечын 729 тӱжемжым республикын бюджетше пуэн. «Единый Россий» политический партийын «Верысе тӱвыра пӧрт» федеральный партийный проект почеш Элымбай тӱвыра пӧртым ачалыме. Тидланат ик миллион утла теҥгем кучылтмо. Тыште леведышым вашталтыме, пластик окнам шындыме, фойеште да кабинетлаште кӱварым уэмдыме. Тенийлан район администраций корно фонд гыч мыланна 600 тӱжем теҥгем ойырен. Тиде окса дене Сенде ялыште 300 метр кужыт корныш тыгыде кӱм шарена. Тылеч посна Ошлан ял марте кок километр утла тыгыде кӱм шарыман корным ыштыме. Тыштак кызыт плотинам ачалена. Тидлан латкок миллион теҥгем ойырымо.
Ял калык шке оксаж денат ятыр паша шукта. Мутлан, Марий Пыламарий селаште Ольга Кучергинан вуйлатымыж почеш Полевой уремым ачаленыт. Тыште технике дене «Спецдорстрой» организаций полшен. Тений тиде пашам умбакыже шуяш шонена, Советский уремыштат ачалаш лийынна.
Марий Пыламарий селаште чолга организатор, верысе депутат Эдуард Орловын тыршымыж дене калык деч пел миллион теҥге оксам погымо да шӱгарлаште тӱзатыме пашам шуктымо. Селаштак калыкын оксаж дене кызыт черке чоҥалтеш. Чыла пашаштат депутатна-шамыч ойыртемалтыт, тыгак администраций пашаеҥ-влак Светлана Мамаева, Ирина Ешметова, Светлана Вохминцева, Диля Волкова уста улыт, шке пашаштым сайын палат. Район администрацият кӱлеш полышым пуа, нелылык лекме годым тудлан эҥертена.
– Паша вер шотышто тендан денат чӱдылык кугу, очыни.
– Ончыч, колхоз-влак икшырымын ыштыме пагытыште, паша вер шотышто чӱдылык лийын огыл. Ынде Евгений Михеевын фермер озанлыкше да Рафиль Нигматуллинын вуйлатыме «Китнинский» ООО гына кодыныт. Кок озанлыкшат шагал огыл вуй тӱкан шолдыра вольыкым ашна, верысе калыклан паша верым пуа. Ятырын «Акашевский» сурткайык фабрикыш коштыт, тышке нуным налаш автобус толеш. Сендеште лесничестве уло, арендаторын чодыражым руаш кум-ныл бригаде коштеш. Туге гынат паша вер шотышто чӱдылык кугу, ятырын Озаҥыш, Москвашке, моло вере оксам ышташ кудалыштыт.
– Старосто-влак чолга улыт?
– Нуно администрацийын ӱшанле полышкалышыже семын ойыртемалтыт, кеч-могай йодыш денат лач нунын деке эн ончыч лектына. Теве Ошлан ялыш пырля миен коштна, тиде ялын старостыжо Александр Куклинын чолга улмыжым шке шинчада денак ужда. Ялже верч шӱм-чон йӱлен тырша, корнымат тудын тыршымыжлан кӧрак ыштен кертме. Тылеч посна ятыр вольыкым ашна, молылан примерым ончыкта. Мый латик стросто гыч кажныж нергенат поро мутым гына каласен кертам. Нунын дене суткан кеч-могай жапыштыже кылна уло.
– Пӱртӱс газ дене чыла ялыште пайдаланат мо?
– 2018 ийыште куд ялыш пӱртӱс газ толын шуын. Моло яллаштат калык «канде тулым», манмыла, чытен-чытыде вуча. Ӱшанена: нунат поро шонымашкышт шуыт. Самырык-шамыч ялеш шагалын кодыт гын, ик амалжым илыш условийым саемдаш кучылталтше сай йӧн кызытеш ӧрдыжеш кодымым ончыктыман.
– Калык ялыште ий еда шагалемеш, тидын ден пырляк шке вӱташте вольыкым ашныше-влакын чотыштат иземеш. Амалаже могай?
– Илемна мучко улыжат 73 ушкалым ашнат, шорык ден каза 390 вуй шотлалтеш. Шӧрым погат гынат, акше шулдо, тыгодымак кургым ямдылаш роскот кугу ышталтеш. Фуражлык пырчат ятырлан шергештын. Тидыжат калыкын кумылжым волта.
– Нартасыште, Элембайыште лиймына годым у пӧртым нӧлтышӧ-влакымат ужна. Шукын чоҥат мо?
– Лач нине ялыштак чоҥышо-шамыч улыт. Сенде ялыште изак-шоляк Горбуновмыт у пӧртыш илаш пуреныт, Нартасыште ФАП пашаеҥ Алевтина Тихомирова нӧлта, Элембайыште Сатнислав Бочаров леведыш йымаке пуртен.
– Шӱкым погымо пашам кузе виктарен колтымо?
– «Благоустройство» ООО дене кылна пеҥгыде. Контейнерлам шындаш кумдыклан проект да смете документым ямдылыме. Шонена, 2022 ийыште яллаште шӱкым погымо кумдыкым тӱрыс ямдылен шуктена.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
