Кужэҥер районысо Шӱдымарий кундемыште илыше калык шке кундемжым тӱзатышаш, утларак сылнештарышаш верч тырша.
Тиде кундемысе калыкын илышыже, лийше вашталтыш нерген ик гана веле огыл газет страницылаште возенна. Тиде гана мийыме годымат верысе администрацийыште лиймеке да тудым вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Ф.Гребнева да тӱҥ специалист Н.Иванова дене мутланымеке, поро шонымаш шочо. Чынжымак, тыште ий еда могай-гынат поро паша ышталтеш, калык шкаланже илаш келшыше сай йӧным кычалеш да муэш.
Чоҥат, тугеже илаш шонат
Эше шукерте огыл, шыжым, Тошто Йӱледӱр ялыш пӱртӱс газ толын шуын. Газ пучым почмаште республикым вуйлатыше А.Евстифееват лийын. Ты ял газ дене пайдаланаш писынрак тӱҥалже манын, тыште илыше чолга еҥ А.Иванов чот тыршен, чулымлыкым ончыктен. Калыкат рӱж ушнен, кажне суртыш канде тулым пурташ шӱдӧ тӱжем наре теҥге оксам пыштен. Кеч шулдакан топливе дене кызытеш ик ялыште веле пайдаланат, тудым ончыкыжым Шӱдымарийыштат, Агытансолаштат, варажым моло ялыштат вучен шуктышаш улыт. Проектым ыштыме.
Ты кундемыш толмо годым шинчалан вигак школын у зданийже шинчалан перна. Тиде – районышто пытартыш жапыште чоҥымо ик эн у оралте. Тыге икшыве-влаклан келшыше шинчымашым налаш, тӱрлӧ кружоклашке кошташ йӧн ешаралтын. Школ пеленак садик пашам ышта.
Йырмарийыште кумло сурт шотлалтеш, тушто 124 еҥ ила. Тысе калык уда корнылан кӧра орланен илен, ынде кугешнен кертеш: кум ий ончыч тышкат пеҥгыде шартышан корным ыштыме. Тидлан 43 миллион теҥге кугыжаныш оксам кучылтмо. Школыш латкок икшывым, тыгак «Акашевский» сурткайык фабрикыш пашашке коштшо-влакым шупшыктышо автобус нимогай нелылык деч посна ял марте толеш. Тыште Г.Светлаков, В.Веселов, Ю.Сабанцев чапле пєртым нєлтен шынденыт. Ынде ял пыта манын шонаш амал уке. Тидыже оҥай: чыланак школ пеленысе йочасадыш икшывыштым кондыштын огыт керт. Сандене тыгай ешысе йоча-влакым школыш каяш мӧҥгӧ пеленысе воспитатель Р.Шелкина ямдыла. Тудо Йырмарийыш, Шӱдымарийыш, Тошто Йӱледӱрыш кудалыштеш, йоча-влак дене занятийым эртара.
— Йырмарийыште веле огыл, мемнан дене моло вереат еҥ-влак шкаланышт оралтым нӧлтат, — каласкала ял администраций вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Ф.Гребнева. – Шўдымарий ялыште ынде пєртым шындаш яра вер уке. А ялозанлыклан кучылталтше пасум ял кумдыкын мландышкыже савыраш окса шуко кӱлеш, ятыр документым ямдылыман. Чекым, проектым ыштыман, генпланыш вашталтышым пуртыман. Эше электролинийым шупшман, корным ыштыман. Икманаш, чыла тыгай пашалан оксам кызытеш огына ситаре. Моло яллаште тошто оралтым мландыжге налыт да у оралтым нєлтат. А теве Шўдымарийыште тошто верыш у оралтым ынешт шынде. Поснак самырык-шамыч тыгай шонымашан улыт.
Кызыт тысе латик ялыште 1524 еҥ ила. Кум ялже, Дубровка, Вєдыр почиҥга, Гуляево, изилан шотлалтыт, тушто илыше уке. Шаҥгаватнурышто ончычсо военный А.Петухов чапле пӧртым нӧлтен шынден. Шӱдымарийыште вер укелан кӧра тышке толын. Тыгак Агытансолаште ятыр у оралте уло. Кызыт кундемыште эше лу оралте нєлталтеш. Чоҥатше жаплан келшыше материал дене. Южыжо ик кеҥеж жапыштак леведыш йымаке пуртен шукта.
Чо‰ымо паша нерген мутым шуяш гын, кызыт Руш Кугунурышо у ФАП нєлталтеш. Тиде села деч посна Агытансола, Чодыраял калыклан ынде ятырлан куштылгырак лиеш.
Тений Шӱдымарий ял калыклан эше ик пиал шыргыжалын. Кугу Сеҥымашлан 75 ий темме вашеш Марий Элын правительствыже кумдан палыме датылан пӧлеклалтше оралтым, уремым ачалаш оксам ойырен. Районышто тиде ялыштак веле Сеҥымаш урем уло. Тыге тиде уремым ачалаш 1,5 миллин теҥге наре оксам ойыреныт да тудын дене уремыш асфальтым шарыме. Ынде тиде урем дене ял калык кугешна.
Паша вер – тӱҥ йодыш
Ялыште тыге ойлат: паша вер уло – илаш лиеш. Лач тиде йодышак, паша вер ситыдыме нелылык, ялым йождарымашке шуктен. Кызыт ятыр еҥлан оксам ышташ ӧрдыж кундемлашке кудалышташ перна. Шотлен лукна: тиде кундем гыч 200 утл еҥ Озаҥыште, Самарыште, Нижний Новгородышто але Москваште тырша.
— Ӧрдыж кундемыш ынде пашашкыжат пуйто пошкудыш коштыт. Кок арня тушто пашам ыштат, кок арня мӧҥгыштӧ канат, — манеш ял администрацийын тӱҥ специалистше Н.Иванова. – Коло утла еҥ верысе «Алсу» ООО-што тырша. Тиде озанлыкын Тошто Йӱледӱр комплексыштыже да Чодыраял фермыштыже ушкал, моло вольык улыт. Тыгак пырчым изи огыл кумдыкышто ончен кушта. Кеҥежым-шыжым, пасу тургым тӱҥалмеке, пашаеҥым ешарен налеш. Кудло наре еҥ «Акашевский» сурткайык фабрикыш пашашке кудалыштеш.
Агытансола калык – пашаче калык
Тысе ял калык нерген мутым лукмеке, эн ончычак фермер-влак Григорий Аркадьевич ден Георгий Васильевич Курочкинмытын лӱмыштым каласыман. Коктынат шуко вольыкым ашнат, ял калыклан верым пуэныт, техникышт ситышын уло. Нуно сай эҥертыш улыт. Вет эре тыге: ялыште фермер уло – тугеже тыште илыш воранен кая, тудлан кажныже эҥертен кертеш.
Тыгай ойыртем шижалтеш: тыште кажне гаяк суртышто ик ушкалым веле огыл ашнат. Амалжат уло: тыште шєрым погат да жапыштыже тӱлат. Шӧрым погышыжат шке ялышт гычак: предприниматель Л.Гордеева. Тудо ялыште корным ачалашат шке оксажым ойырен.
Тиде ялынак старостаже, фермер Георгий Васильевич Курочкинын пелашыже Надежда Васильевна, ик эн чолга еҥ семын ойыртемалтеш. Тудын тыршымыж денак икшыве-влаклан модашышт кумдыкым келыштарыме. Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш тиде ял гычак уремым пеҥгыде шартышаным ышташ проектым ямдыленыт да кум ий почела конкурсыш ушненыт. Но кугыжаныш полышым вучен шуктыдеак, тыште шке вий дене ял калык деч оксам поген, корным ачаленыт. Верысе администрацият шке надыржым пыштен. Тылеч посна Чодыраялыште ялым кокыте шелше коремыш пучым пыштеныт, ӱмбачше куртньӧ-бетон плита дене леведыныт. Район администрацият полышым пуэн.
Тидымат ешарыман: тений ты кундемыште кугорно воктене шочшо, поснак Кугунурышто, чодырала кушкын шогалше полдыраным пытараш кугу вийым ушымо ыле. Ятыр кумдыкыш аярым кок гана шавыме. Ты пашаштат старосто-влак єрдыжеш кодын огытыл.
«Ший оҥгырын» ший йӱкшӧ
Тиде кундемыште тӱвыра илышат ик верыште ок шого. Тыште кум тӱвыра пӧрт, Шӱдымарийыште, Тошто Йӱледӱрыштӧ да Чодыраялыште, пашам ыштат. Тошто Йӱледӱр тӱвыра пӧрт пеленысе «Ший оҥгыр» фольклор коллективым ынде республикыштат кумдан палат. Тиде ансамбль гармонист, Шӱдымарий ял шотан илемым вуйлатыше В.Андреевлан кєра аралалт кодын манаш лиеш. Тыгак Шӱдымарий тӱвыра пӧрт пеленат фольклор коллектив уло. Тӱвыра пашаеҥ-влакын тыршымышт денак Шӱдымарийыште, Чодыраялыште, Тошто Йӱледӱрыштӧ, Йырмарийыште, Руш Кугунурышто, Пургакыште ял пайремым эртареныт.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
