Илышыште кажне айдемыланат пиалымат, ойгымат ятырак ужаш логалеш. Очыни, иктынат тудо ӱй да мӱй огыл.
Ачажым картычкыж гоч веле пала
Морко район Изи Шӱргӧ ялыште шочын-кушшо да тышкак марлан лекше Анна Васильевна Матвееванат илышыже йӧршынат куштылго лийын огыл. Ешыште тудо ик икшыве веле лийын. Но кок арняш гына улмыж годым, 1941 ий декабрь кыдалне, ачаже сарыш каен. Да тетла пӧртылын огыл. 1943 ий сентябрьыште тудо Харьков ола воктене минеш пудешт колен.
Икте – Моркышто, весе – Ирландийыште…
А теве ӱдырын шкенжын марлан лекмекше, Виктор Павлович дене коктын кок ӱдыр ден ик эргым ыштеныт. Нуно чыланат шукертак ешым чумыреныт, йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалыныт. Кугурак ӱдырышт пошкудо Канторъялыште, кокымшо ӱдырышт – Ирландийыште, эргышт Морко посёлкышто илат.
— Эрге-шешкын чоҥымо пӧртышт кугу да нуно шкешт деке илаш наҥгайынешт. Но ийгот погына да вашке 79 ияш лиям, пелашемын колымыжлан 9 ий эртен да тынар жап шкетын илем гынат, нигушко кайымем огеш шу. Тазалыкем ынде пеҥгыде огыл гынат, шке суртыштемак илынем, — ойла ковай.
Илышаш кечыжак лийын
А тазалыкше нерген ойлаш гын, мутат уке, ийгот погынымо дене тудо кажнынат лунчырген толеш. Но Анна Васильевна илышыштыже икмыняр гына чот эмганен, аварийышкат логалын, санденат тудо молын деч утларак начаремын дыр.
— Икымше ганаже мыйым куд вагонан поезд 86 метрым шӱкен каен. Вес ганаже шӧрым шупшыктышо машина дене кумыкталтме. Тудо унчыли савырнен возын, а туштыжо 18 фляге шӧр да ме, 18 еҥ, лийынна. Тунам вуй чотак пералтын, но кузе шелын огыл да колен огынал? Кумшо ганаже фермыште ӱшкыжым ӧрдыктарымаште 680 килограмманже мучыштен да йолыштымо рельс манме настаже вачышкем камвозын. Адакат кузе вуйышкем логалын огыл? Но вачем тачат коршта. Ой, чылажым ойленат от пытаре. Илышаш кечем уло улмаш докан, санденак тачат илем, шонем, — шарналтен каласкала ӱдырамаш.
Туге гынат Анна Васильевна вуйым нимынярат ок саке. Паледа, нине ойго нергенат тудо шортын-шортын але шӱлыкын огыл, а шыргыжалын веле каласкалыш. «Мо лийын — тудо эртен. Мом ынде ойгыраш?» маншыла.
Адакшым, шкетын илем манын, ковай, иктаж-кӧ толын пашажым ыштен кода манын, ямдым вучен огеш шинче. Эркын-эркын кандашле ийыш лишемеш гынат, эше шкежак пакчам кӱнча, пакчагӧргым, пареҥгым шында, луктеш, пумат пурта, вӱдымат нумалеш, кӱварымат мушкеш… Тиде веле мо? Пум шелеш! А чыла тидланже вет мыняр вий кӱлеш?!
— Молан шке ышташ тӧчеда? Эрге-шешкыда, ӱдыр-веҥыда, толын, полшен кертытыс, – йодын пелештышым.
— Такшымат нуно чыла пашамат ышташ полшат. Но мыйын чон ок чыте. Мӧҥгыштӧ мом шинчем? Лучо шке ласкам дене шогылтам, — мане илалшыеҥ.
Ала вес семын эрта ыле?
Чияш укелан кӧра самырыкше годым ӱдыр нигушкат тунемаш каен огыл. Тиде амал дене Анна Васильевналан кушто да кӧлан гына ышташыже логалын огыл?! Кӱртньыгорным тӧрлымаште неле пашаште тыршен, фермыште вольыкым ончымаште, клубышто, медпунктышто, колхоз правлений оралтыште техничкылан, поварланат ыштен, сплавыштат лийын, колхозлан чодыра руашат коштын… Кеч-куштыжат тудо эре чын верч шоген. Кунамже, кӱлын гын, вуйлатыше-влакланат йоҥылыш улмыштым лӱдын-вожыл шогыде умылтарен. Икманаш, моткочак чолга, тале, боевой-деловой лийын!
Кидпаша, яра жап
Ятыр моло ӱдырамаш семын кидпашаланат уста лийын. Поснак тӱрлаш йӧратен. Кызытат юмылук солык, кроватьысе тӱрлеман подзор, покрывал да кӱпчыквал чевер-мотор пеледышышт дене шинчам куандарат. Но шоҥгемме дене тыгай сомылым ыштен шинчылтмым чарнашыже логалын, вет кидат ынде лывырге огыл, шинча пӱсылыкат начаремын. Санденак яра жапыштыже радиом колыштеш, телевизорым онча.
— Южгунамже, муро келша гын, муралтемат, кушталтемат, шортынат налам. Шкетын вольна вет. Чылажымат ыштем, — шыргыжале ковай.
А эше… пырысше дене мутлана. Йӧра кеч пеленже тиде чонан падырашыже уло. Содыки могай-гынат, а йолташ.
Эше шукерте огыл марте вольыкымат ашнен.
— Но кид тӱҥаш тӱҥалын да ӱдыремлан пуэн колтенам, — палемдыш.
Но чылт нимомак ашныдыме деч чывыже улыт!
Мом веле огыл, кӧм гына ужашыже логалын огыл?!
Анна Васильевналан илыш курымыштыжо мом гына огыл, эше кӧм гына ужашыже логалын огыл?! Эсогыл немыч-шамычым ужын!
— Тунам кызытсе кевыт олмышто илена ыле. Шарнем, сар деч вара нуным кучен конденыт да ялыштына иленыт. Эсогыл мемнан декат начальствыштым пуртеныт. Иктаж кудытын улыт ыле ала-мо. Тунам мый 6 ияш гайрак лийынам. Шукыжо ынде мондалтын, но немыч-шамычым уремыште строй дене коштыктымат ушеш чотак лакемалт кодын. Авайын ойлымыж почеш, 222 салтак лийыныт.
— Нунын деч лӱдынат огыдал? – ӧрмем дене пыкшерак, шуйдаренрак йодым.
— А молан лӱдашыже? Нунын пелен вет мемнан салтак-влак лийыныт, ороленыт. Немыч-шамычлан ял мучаште окопым кӱнчыктеныт, пушеҥгым руыктеныт.
«Мо саҥгаште возалтын, тудым ужман»
Чаманаш логалеш, тӱрлӧ амаллан кӧра Анна Васильевна дене кужун мутланен ышна шукто. Эше кутырена гын, тылечат шуко оҥайым, ӧрыктарышым каласкала ыле дыр. Но кызыт мом ойлымыж гычат раш: илыш чотак терген да шуарен. Туге гынат ковай торжаҥын огыл, илышыжланат огеш ӧпкеле. Мӧҥгешла, тудлан куанен мошта, уда коклаште сайым ужаш да аклаш тунемын. «Мо саҥгаште возалтын, тудым ужман» веле манеш. Кеч-кӧ денат шыргыжал гына мутлана. Санденак, тӱжвал сынжым ончен, шке ийготшым ялтат от пу!
Иктешлыме семын ковай тыге мане:
— Йочам-шамыч, Юмылан тау, шке шотышт дене сайын илат. Кум уныкам уло. Нунылан йывыртен илем. Мылам ынде мо эше кӱлеш?!
А мутланымашнам моткочак ушан ой дене мучашлыш:
— «Книга – лончан, илыш – кыдежан» манын, ожнысо калык арам ойлен огыл. Тиде тыгак…
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
