Пий деч, мыйын шонымаште, шукынжо лӱдыт. Кузе от лӱд? Тудын ушыштыжо мо – от палыс! Паша дене командировкыш тӱрлӧ кундемысе тӱрлӧ ялышкат мийыме да пийым ашныше ала-кӧ декат пурымо гынат, Юмо утарен – пиалеш, иктат пурлын огыл. Пурлеш гын, тунар туткар лиймылан кӧра огыл, кунар ӧрткымем дене коленак колтем ыле дыр, товатат.
Санденак ик кечын МВД-н кинологический службыжын рӱдерышкыже мийымем годымат, чыным ойлаш гын, пурымо годым лӱдыкшынак чучо. Тушто пийже мыняре?! Такше 45 пий шотлалтеш, но мийымем жаплан пелыж нарырак веле лийыныт, молышт службышто улыт ыле, икмыняржым МВД пашаеҥ-влак командировкыш пырля наҥгаеныт улмаш. Лӱмышт шукыштын оҥай: Герда, Один, Жан, Дизель, Кайзер, эсогыл – Порткомаро! Но кузе нуно оптатше?! «Тыште тыршыше-шамыч нунын дене пашам ышташ тӱҥалаш кузе лӱдын огытыл гын?» — пий-шамычым ончен, ушем гыч тиде шонымаш ыш лек…
Тиде да рӱдерын, а поснак Объектым пуш почеш мушо отделенийын, (отделения обнаружения объектов по их запаху) пашаж нерген кугурак инспектор-кинолог Константин Гарманов кугу кумыл дене да радамлынак каласкалыш.
— Константин Александрович, айста, тышеч тӱҥалына: пий такше мыняр ий служитлен кертеш?
— Тӱҥ шотышто 8 ий служитла. Но икымше ий огеш шотлалт, молан манаш гын, тунам тудо эше кушкеш да тунемеш веле. Идалык гыч гына пашам ышташ тӱҥалеш. Кандаш ий эртымеке, пий эше пашам ышташ йӧршӧ гын, умбакыже служитла. Но нунынат тазалыкышт лунчырга да шинча пӱсылыкышт, шижмашышт начаремеш. Тыгай годым 8 ий гыч пий … пенсийыш лектеш.
— А тыгай пийын умбакыже пӱрымашыже могай?
— Шукыж годым тудын дене пашам ыштыше кинолог шкеж деке мӧҥгышкыжӧ налеш. Наҥгаяш нигушко гын, саде кинолог да меат палыме, йолташ-шамычлан темлена, но вераҥдыде огына кодо.
— Пашам ышташ келшен толшо пийым кушеч налыда?
— Пытартыш жапыште пийым налме шотышто тендор увертаралтеш да торг эртаралтеш. Тылеч вара пийым ончен куштышо-шамыч нуным мыланна шкештак кондат да келшен толшыжым ойырен налына. А ончыч шке ончен куштымо.
Южо кинолог пийым шканже шке кычалеш. Мумекше, тышке конда. Ме комиссий дене тудым ончена, пашам ышташ йӧршӧ улмыжым тергена. Тыгайлан шотлена гын, кинолог пийым туныкташ тӱҥалеш.
— Тӱҥ шотышто немыч овчарке-влак улыт?
— Туге, утларакше нуным ойырен налына. Но тиде – тӱҥ огыл. Вес урлык дене таҥастарымаште, нуно сайын колыштыт, йӱштым чытыше улыт. Манмыла, йырышт утыжым пӧрдшаш уке – кычалтылше огытыл. А теве англичан породо пий-шамыч колышташ йӧршын гаяк тунемше огытыл. Тидым ыштыкташ моткоч йӧсӧ. Мутлан, шкемын иктыже – ротвеллер, весыже – спаниель. Икымшыже пудешт кертше веществам, а весыже наркотикым кычалмаште пашам ышта. Спаниель дене кеч-кушко лекташат куштылго. Кеч-кушко пурен кертеш. Коҥыла йымаке чыкышыч да кайышыч (шыргыжеш – авт.). Лабрадорым ойырен налше-шамычат улыт. Шукерте огыл мыланна немыч породо гыч ризеншнауцерым конденыт. Начальникын алмаштышыжын, мутлан, тервюрен бельгийский овчаркыже лийын.
— Пий-шамыч тӱрлӧ вереат пашам ыштат, нуным командировкышкат наҥгаят, сандене нуно чӱчкыдын сусыргат?
— Пудыргышо янда ӱмбачат монь коштыт да, мутат уке, йолышт пӱчкылтеш. Тыгай сынан сусыргымашыже шуэн огыл вашлиялтеш. Но те, очыни, командировкышто Чечняште лиймышт годымсо нерген йодыда?
— Туге.
— Икана тыгай туткар лийын. Эше 1996 ийыште Чечняште командировкышто ик пашаеҥын пийже радиоуправляемый фугасыште пудештын. Кинолог тудым шкеж деке кычкыралын гынат, умбаке каен шуктен огыл да туткар лийын.
— Коле-ен?
— Уке-е, илыше кодын. Конденыт, эмленыт, но тылеч вара пашам ыштен кертын огыл.
— Отделда спецпрофилянлан шотлалтеш.
— Туге. Тыште наркотикан да пудешт кертше вещества-влакым пушышт дене пален налын кертше лу пий уло. Тышеч кажне гана черет дене могай-гынат кок пийым Йӱдвел Кавказыш командировкыш наҥгаят. А кодшыштым УНК (Управление с незаконным оборотом наркотиков – авт.) пашам ышташ – пачерыште, гаражыште, преступлений лийме верыште… обыскым эртарымашке рашемдаш полшаш колташ йодеш. Тылеч вара кинолог пий дене ты верыш кая. Пытартыш жапыште уремыште, пӧрт подъездыште тӱрлӧ верлаште шылтыме наркотикым муаш полшаш эн чот чӱчкыдын йодыт. Южгунамже тугай верлаште пыштен кодат – ӧрат!
— Мутлан.
— Мутлан, почто яшлыкыште.
— А, мутлан, мыйыныш пыштен кодат гын, «Тиде те шылтен пыштенда!» манын огыт каласе?
— Конешне, каласат! Ала те араледа улмаш (шыргыжеш – авт.). Но вет вараже оперативник-шамыч тергат да тидым те огыл ыштыме вигак рашемеш.
— Лиеда тугай кече, кунам нигушкат огыт ӱжыктӧ?
— Юмылан тау, лиеда. Но тыгай годымат ме канен, южыш шӱведен огына шинче, а кажныже шке кок пийна дене пашам ыштена. Молан кокыт? Иктыже – пуш дене пашам ыштыше, весыже – пудешт кертше вещества дене. Тыгак командировко гыч пӧртылшӧ пий-шамыч, самырык, «молодняк» манме дене заниматлыман. Тӱрлӧ условийыште пашам ышташ тунемышт манын, нуным олашке шуко еҥ коштмо верыш, мутлан, паркыш, частный секторыш, пасушко… луктын коштыктена. Преступленийым рашемдыме годым сай лектыш лийже манын, пийым кажне кечын тренироватлыман.
— А тыгай лиеда, кунам пий наркотикым муын огеш керт?
— Лиеда, кунам тудо кычалме верыште уке. Але кунам утыждене кӱшкӧ, тыгак пийын пурен кертдыме верыште шылтыме гын. Але тиде – химический вещества гын. Тыгайым пийлан ӱпшыч муаш неле. Кыне, мак гай натуральный наркотик-шамыч нунылан сайын палыме улыт, санденак писын муыт. Мутлан, шукерте огыл обыскыш мийыме ыле. Пий наркотик холодильникыште манын палдара. Южышт воштыльыч: «Коне-ешне! Колбаса пушым шижын, докан». Почна, а тушто кылмыктыме камерыште петырыме кум литран банке кия, банкыште – кыне! Эсогыл кофе банкыште шылтымым муыт. Ик пий гын сумкаште полиэтилен пакетыш пӱтырен, пуш ынже лек манын, йырже зажигалке дене когартен петырен, кол кӧргыш шылтен пыштыме наркотикым муын! Тиде ӧрыктарыше случай нерген мутланымаш кужу жап «кошто». Натуральный наркотикым кеч-кушто шылте да атым петыре, паитлен шынде – пий садак муэш. Нер ӱпшышт айдемын деч икмыняр миллион пачаш пӱсӧ.
Тыгак мемнан отдел полшымо дене ольфакторный экспертизым эртарат. (Латин йылме гыч кусараш гын, тиде «пуш почеш» манме лиеш – авт.). Кажне айдемын – шке пушыжо. Санденак, тиде йӧн дене келшышын, преступлений лийме верыште пуштшо айдемын объектше, мутлан, тиде товар дене ышталтын гын, тудым кучымо верже ужаш гыч химический вещества полшымо дене пушым паритлен налыт. Тудо холодильникыште моткоч кужун – ты уголовный дела шотышто титаклыме еҥым мумешке – аралалтеш. Идалык да тылеч утларак жапат лийын кертеш.
— Пий-шамыч койыш-шоктышышт дене ойыртемалтыт. Тыште пашам ышташ могай-влак утларак келшен толыт?
— Чынак, пий-влак коклаштат тӱрлӧ койыш-шоктышан вашлиялтыт. Но чылаштым икте уша: тыште лӱдшӧ пий уке. Айдеме семынак холерик, меланхолик, сангвиник да флегматик вашлиялтыт. Мутлан, пудешт кертше вещества дене пашам ышташ флегматик ден сангвиник келшен толыт. Кыша почеш кычалаш холериклан эҥертыман. Тудо — утларак чолган тарванылше да вашкерак муэш. А меланхолик-шамычым ме йӧршынат огына кучылт – паша жапыштак мален колтат, товатат. Нунын нимолан да нимом ышташ кумылышт да интересышт уке.
— А пий-шамыч тендам, тыште пашам ыштыше-влакым, пурыт?
— Кержалташ туныктымо годым пурыт. Кинологын туныктымо пийже тудым пурлеш гын, тугеже шкеже шӱкшӱн пашам ыштен, кӱлеш семын туныктен шуктен огыл. А вес кинологын пийжын вольерышкыже пурымо годым тудын койыш-шокытышыжым палаш кӱлеш. Кочмо годым тидым ышташ йӧршынат келшен огеш тол манын шарныман. Мутлан, ик учрежденийым оролышо пийлан кочкаш пуэныт. Тудо ате гыч шылым луктын да немыржым кочкаш тӱҥалын. Ороллан ыштыше пӧръеҥлан тиде келшен огылат, лишемын да шылжым атыш пышташ шонен лишемын. … Кидше кок верыште тодылалтын. Орол кужу жап гипс дене коштын. Пий такше нимо удамат ыштен огыл. Тудо шкенжыным гына арален налын. Тыгай сынан случай нерген кажныжын каласкалышашыже уло.
— А те могайым шарналтен кертыда?
— Пашашке пурымекем, кыша дене ыштымем годым пуштшо еҥым рашемдыме икымше случай ӱмыр мучкылан ушеш кодын. Шарнем, тиде Йошкар-Оласе Водопроводный уремыште лийын. Кум шагат эрдене ме пием дене кычалаш каенна. Тудо колышо еҥын капыштыже пуштшо еҥын пушыжым ӱпшынч налын да ныл кварталым, ик километрат пеле наре кужытым (!) эртен, но ик пӧртыш кудал пурен да преступникым пален налын. Тунам мый тунар йывыртенам да тыгай пийым ямдылен кертмем дене кугешненам! Такшым кажныже шке пийна нерген шагат дене каласкален кертына.
Чынак, мутланен пытарымеке, вольер-влак деке лишеммеке, Константин Александрович тӱрлӧ нергенат эше кужун каласкалыш…
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо.
