Кӧ тыгай черемис-влак лийыныт? Кунам нуно лектыныт? Кушеч толыныт? Кугезына-влак дене кылдалтше эше шуко йодышлан вашмутым кодшо ийын савыкталтше, «Черемисы в источниках. Том I:Сочинения иностранцев VI-XVIII вв.» книга гыч пален налаш лиеш. Тудым историй науко доктор-влак Александр Бахтин ден Геннадий Айплатов да историй науко кандидат Сергей Свечников ямдыленыт. Тиде томыш йот кундем гыч толын коштшо дипломат, купеч, служивый, шанчызе, путешественник да тыглай авантюрист-влакын Кокла Юл ден Урал кумдыклаште илыше марий, тунам нуным черемис маныныт, нерген возымыштым чумырымо.
Марий кундем, тушто илыше-влак нерген возышыжо тӱҥ шотышто Европышто илыше-влак лийыныт. Книган авторжо-влакын палемдымышт почеш, нуно хазар, араб, перс, турок, китай да япон калык-влак гыч лектыныт. Марий кундем гоч эртен коштыныт да тушто илыше-влак дене мутланеныт, а южиктышт Моско деч эрвелныже лийынжат огытыл, возымыштышт весе-шамычын ойлымыштым гына кучылтыныт. Кумшышт эсогыл Российышкыже ик ганат толын огытыл, но Марий кундем да тусо калык нерген увер-влакым тӱрлӧ источник гыч чумырен шогеныт да тыге шкеныштын пашаштым возеныт. Книга автор-влакын палемдымышт почешак, нунын возымыштым теве молан аклыман: мемнан калыкын историйжым вес шинча дене ужыныт.
Кугезе марий-влакын илыме верышт, йӱлашт нерген тунам йот еҥ-влак кузерак шонымыштым лудшына-шамычланат пален налаш оҥай лиеш манынак, ты книгам шергалын лектына. Утларак оҥай шонымашыже-влакым ойырен налына.
Тӱҥалтыш мут гыч
«Черемиссия» шомак кокла курымласе источниклаште вашлиялтеш. Ик эн ончыч «ц-а-р-мис» семын возымо хазар каган Иосиф бен Ааронын 961-ше ийысе серышыштыже уло. Черемис область нерген икымше гана 1571 ийыште поляк профессор Мацей Меховскийын сочиненийыштыже сералтын. 1918 ий марте марий-влакым черемис маныныт. Тугеже тиде ик калыкак»…
«Но марий-шамыч шкешт нерген йот кундем гыч толшо-влаклан каласкалаш пешыжак кумылан лийын огытыл да илыш пӧрдемышкышт нуным пурташ тореш лийыныт. Санденак шукыж годым йот еҥ-влак черемис-шамычым ончен, шке иктешлымашыштым ыштеныт».
VI-XIV курымла
Сирийысе эмир, историк да географ Абу-л-Фида Российыш толын коштын огыл, марий-влак нерген уверым путешественник-влак деч чумырен: «…Ал-булгӓрын ик племенажын ужашыжлан Алмарӱсиййа шотлалтеш. Пеҥгыде кугу капан еҥ-влак улыт. Вес калык гыч лекше лу эн виянжат эсогыл иктыжым сеҥен огеш керт. Нуно язычник улыт да кечылан кумалыт».
XVI курым
Немыч барон, историк, дипломат Сигизмунд фон Герберштейн посол семын 1517 да 1526 ийлаште руш кугыжанышыште лийын: «Новгород воктенысе Сура крепость воктене черемис-влак илат. Нуным курык але кӱшыл черемис-влак маныт. Курык марий манмыже тушто курыкан вер шуко улымылан огыл, а калыкын курык чоҥга-влак ӱмбалне илымыжлан кӧра лектын.
Виче вес велысе Вятке область Моско деч йӱдвел-эрвеке 150 уштыш деч ӧрдыжтӧ верланен. Москош Кострома да Галич гочат миен шуаш лиеш, но корно неле, тушто шуко куп да чодыра верланеныт. Эшежым чыла вере черемис-влак коштыт веле огыл, озаланат, толат… Санденак рӱдолаш Вологда ден Устюг гоч коштыт.
Гаич ден Вятка коклаште черемис-влак озаланат… Черемис-влакын шке йылмышт уло, нуно Магометын ученийже почеш илышыштым виктарат. Кызыт нуно Озаҥысе царьын кид йымалныже улыт, кеч шукышт але марте Моско князьлан йозакым тӱленыт. Князьым ужалымыштлан кугыжа нуным Московийыш луктын да варажым литва чек деке колтен. Тидлан кӧрак тӱрлӧ велке шаланен пытеныт, южышт Литваш кусненыт… Тиде калык Виче да Вологда деч Чолман эҥер марте ила. Нуно нимогай пӧртым огыт нӧлтӧ. Ӱдырамаш ден пӧръеҥжат моткоч писын куржталыт; пикш дене сайын лӱйкалат, тудым кид гыч огыт мучыштаре. Эсогыл икшывышт пикшым кӱлеш верыш ок логалте гын, кочкашат огыт пукшо….
Ӱдырамаш-влак вуйыштышт пушеҥге кумыж гыч пӱчкын налме да диадеме семын келыштарыме сылнештарышым чият, ӱмбачынже шовычым пидыт. Нунын деч кузе тыгай кӱкшӧ вуйчием дене садер лоҥгаште коштыда манын, нунын деч йодмылан тыге вашештеныт: «А кузе кугу тӱкан шордо тидым ышта, тугак».
Александр Гваньини, итальян инженер, писатель, Речь Посполитаян войскаштыже наёемник семын служитлен, Россий ваштареш кредалмаште лийын:
«Черемис, мордва, одо-влак нимогай пӧрт деч посна Вятке ден Вологда провинций-влак кокласе чодыраште илат. Шке йылмышт уло, магометын религийым кучат, а южышт язычник улыт (нимогай юмым огыт пале). Чылан шолыштыт, толат да юзо ой-влакым моткоч палат. Пикш да копье деч йӧршеш огыт лӱд. Тӱҥ шотышто ир янлык шылым, мӱйым кочкыт (омарташт шуко), киндым гын пеш шагал. Ӱдырамашыжат, пӧръеҥжат пеш писын куржталыт, пеш сайын лӱйкалат… Сонарыш кошташ телым ечым чият».
XVII курым
Швед дипломат, историк Петр Петрей де Ерлезунда 1601 ий гыч ныл талук Российыште кугыжаныш службышто лийын, вара икмыняр гана тӱрлӧ поручений дене толын коштын: «Черемис-влак Магометын туныктымыж почеш илат. Эргыштлан ӱдырым налаш жап шумеке, ачаж деке посолым колта. Нунын законышт почеш, кум ий жапыште эрге тудлан икшывым ыштыше ӱдыр дене ила гын, ватылыкеш налеш да колымешкыже пырля куча. Кеч-могай нужналыкыш логалеш гынат, тудын дене ойырлен огеш керт. Но кум ий жапыште аза ок шоч гын, ватылыкеш весым налын кертеш. А поктен колтымо ӱдырамашым иктат марлан огеш нал».
Англичан дипломат, пастор Ричард Джемс 1618-1620 ийлаште Российын посольствыштыжо ыштен: «Черемис-влакын поян ӱдырамашышт кок нер рожыштат кадыртыме колчам чиеныт.
Немыч дипломат, историк Адам Олеарий 1634-1639, 1643 ийлаште кум гана шлезвиг-голштинский посольствын секретарьже да советникше семын Российыште лийын: «Тыште вес сынан татар, лачшымак черемис-влак, лектыт. Озаҥ деч тораште, Юлын кок велныжат илат, тӱҥ шотышто пӧрт деч посна, вольык шылым, мӱйым, кайывусым кочкыт. Пикш дене сайын лӱйкалат, икшывыштымат тидлан туныктат. Тиде – вес калык ӱмбаке керылтын, толен кертше, юзо виян калык… Озаҥ воктене илыше черемис-влак тӱҥ шотышто язычник улыт, ны тынеш огыт пуро, ны мусульман верам огыт нал. Азалан пел ий гыч веле лӱмым пуат. Кӧ пӧртыш эн ончыч пура, тудынак лӱмжым налеш. Марий-влак кокла гыч шукынжо нигунам колен кертдыме юмо улмылан ӱшанат: лач тудо калыклан порым ышта, сандене тидын верч чот кумалаш кӱлеш, но кӧ тудо тыгай да кузе тудым пагалыман – нуно огыт пале. Черемис-влак ты тӱняште илыме деч вара вес илышлан огыт ӱшане… Нунын ны возыктышышт, ны попышт, ни черкышт уке».
Немыч путешественник Энгельберт Кемпфер 1683 ийыште посольствын секретарьже семын руш кугыжаныш гоч Юл эҥер дене Персийыш каен: «Козьмодемьянск Василь город деч 40 уштыш ӧрдыжтӧ черемис Татарийын курык вуйыштыжо верланен. Пырдыжше уке, олан вуйлатышыже уло. Тысе кугу чодыралаште шуко писте кушкеш. Верысе-влак жапын-жапын шӱмжым кушкедын налыт да тудын дене терым, кандырам ыштат. Пырняжым эҥер дене волтат. Пушеҥгым пӧрт ышташат руат, тыгак колышо-влакым тояш колоткам ыштат да пазарыште чыла вере ужалат».
Яков Рейтенфельс, XVII курымын кокымшо пелыштыже илен, немыч путешественник, дипломат: «Пешак кӱлеш годым царь, шке поданныйже-влак кокла гыч саркуралым луымшо, шымше, южгунам эсогыл кумшо еҥжыланат кучыктен. Тыгак пеш шуко еҥым лачшымак иле шылым кочкын илыше калмык ден татар-влак, тыгак чермис кокла гыч, садыштын пӧръеҥыштат, ӱдырамашыштат икгаяк тале сарзе койышан улыт, тыгак нимо деч лӱддымӧ черкес да путырак провор да чулым улшо казак-влак кола гыч еҥым шкенжын велне кредалаш поген».
XVIII курым
Немыч историк, естествоиспытатель, путешественик Герхард Фридрик Миллер 1725 ий гыч Москваште илен: «Черемис ӱдырамаш-влак моторлык шот дене моло калыкым эртен каят, эсогыл татарке-влакымат. Рекрутыш налме рвезе-шамычат чурийвылыш, капкыл шот денат сылнырак улыт… Чуваш ден черемис-влак аракам йӱаш кумылан огытыл. Нуно утларакшым сыра ден мӱй пӱрым шолтат. Южгунамже тугай пеҥгыдым, тудым йӱын руштын кертыт… Черемис-влак шкеныштым черемис манын огыт ойло… Олеарийын шке сочиненийыштыже возымыж почеш, черемис-влак кокла гыч шукынжо мусульман вераш кусненыт. Сандене нунын семынак эрге икшывыштлан «обрезанийым» ыштат, да арняште кугарням ик эн кугу кече семын палемдат, нимогай пашам огыт ыште. Лач молан тыге манын, шкешт каласен огыт керт… Юмылан надыр семын нуно имньым, ӱшкыжым, ушкалым, шорыкым пуат, южгунам – комбым, лудым, чывым, кӱдырым, мераҥым да молым. Сӧснам тидлан нигунам огыт кучылт».
«Черемис ден одо-влакын тыгай йӱлашт уло: тошто олмышто илыш шотлан ок тол гын, уло ял дене, оралте-влакым рончен, у верыш намиен шындат: южо годым тошто суртым сонарзе-шамычлан найм шот дене пуэн кодат…
Ял-влак акрет годсек Россий державын кид йымалныже улыт. Туге гынат шке коклаштышт шӱдывуйым (сотникым), лужавуйым, тыгак старостым ойырат. Сотник икмыняр ялын илышыжым виктарен кертеш.
Подушный окса деч молым нуно огыт тӱлӧ. А тудым Российысе кугыжанышын кресаньыкше-влак деч погымо семынак ик теҥге да лу ыр гыч кажне пӧръеҥ деч налыт. Оксам посна ойырымо еҥ пога… Но южо вере подушный окса олмеш луй коваште дене тӱлат. Таза да виян пӧръеҥ кок коваштым пуа, а вийдымыже – иктым…»
«…Ача-ава-шамыч але лишыл родо-шамыч, ӱдырым марлан яра огыт пу, каче олным тӱла. А олнын кугытшо оръеҥын моторлыкшым, поянлыкшым, ешыжым калыкыште пагалымым ончен палемдалтеш».
Немыч учёный, Санкт-Петербургысо академийын профессоржо Пётр Симон Паллас 1768-1774 ийлаште Россий мучко экспедицийыште лийын: «Черемис-влак Виче ден Чолман коклаште, Озаҥ губернийыште шукын илат. Нуно ны пеш кугу, ны пеш изи огытыл. Утларакшым ошалге але йошкарге ӱпан улыт; пондашым кучат, но пондашышт вишкыде. Ош коваштан, проста чурийвылышан, лушкыдо капкылан, лӱдшырак улыт: но тидын годым ондален кертыт да ужмо моло калык дечын ӱскыртырак улыт… Нунылан лишыл мордва, финн, вотяк, чуваш калык-влак деч арунрак илат. Сурт-печым икте весе деч ӧрдыжкырак шындат. Киндым чот ончен куштат».
Светлана Носова ямдылен.
Снимкыште: Адам Олеарийын Марий кундемым сӱретлыме картын ужашыже
Сӱретым книга гыч налме
