Тамга
Юмын шулдыр помышышто лийза
Тумер отышто кумалтыш кечын эрдене шке суртшо гыч «мамыкан» дене лектын толшо илалше ӱдырамаш моло деч ончыч миен шуын. Тымыкыште верын-верын лач чодырасе ик-кок кайыкын гына йӱкшӧ шокта. Мландываке мешакеш пыштыме «лопка нер» ала пӱртӱс лоҥгаште илыше кайык-влаклан вашешта, ала Ото Юмылан «мый тыште улам» маншын шижтара…
Тӱшка калык эше толын огыл. Онаеҥ кумалме верыш пурымаштат, онапу ончылнат Ото Юмылан кумалтышым порын эртарен колташ йодын, вуйым савен пелешта. Мо кӱлешыжым шуктымеке, полышкалышыже (учо)-влакым сомылыш уша.
Тыгай кумыл дене тӱҥале Йошкар-Оласе Тумер отышто мер кумалтыш. Марий Элын рӱдолаже воктенысе отылаште марий калык шукертак кумалын шоген. Агавайремланат лектеден. Мондалтме жапат лийын гынат, кызыт эсогыл Пеледыш пайрем годым Пӱнчерысе Тумер аланыште Агавайрем Юмылан пелештат.
А тиде верыште, Йошкар-Ола гыч Шернур корныш лекмаште шола велне, Тумер отышто Мер Юмылан кумалтыш верым общине 2017 ийыште почын. Кумалтыш икымше гана 8 ий ончыч октябрьыште лийын. Тиде жапыште кумдыкым эрыктыме сомыл виктаралтын, кӱсотыш пурымо капкам, вольыкым пуртымо капкам шогалтыме, Агавайрем кумалтышым эртарыме кумдыкат эрыкталтеш. Сомылым шукташ кӱлеш ӱзгарат погалтын. Кумалаш толшо-влак тӱҥ шотышто марий вургемым чият, шулдыран денат мият.
Сентябрь кыдалне эртыше мер кумалтышыште Юмылан Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общинын тӱҥ онаеҥже Юрий Тушнурцев, общиным вуйлатыше Александр Бирюков, Советский район гыч онаеҥ Пётр Герасимов пелештен шогеныт. Полышкаленытше оласе кок-кум марий.
Ӱдырамаш-влакланат шогылташ ситен. Общиныш ала-молан дыр оласе пӧръеҥ-шамыч шагалын ушнат. Шинча ончылнем эреак Чумбылат курыкысо кумалтыш. Могай гына кундем гыч, мыняр гына шуко калык огеш мий тушко чес-пӧлак дене – чыла сомылым пӧръеҥ-влак шуктат. А вет шогылташыже пелйӱд гыч тӱҥалын кас марте кӱлеш. Кеч латвич под лийже, кеч коло икте – шернур патыр марий-шамыч мучаш марте радамым шуктат. Теве кушто куат!
Ола воктенысе мер отышто кумалтышат эркын дене куатым пога манын ӱшанена. Вет олаште у марий тукым кушкын шога. Ятырыштын ялыште шочмо суртыштат уке, еш тукым дене кумалын шогымо радамыштат кӱрылтын. А тиде отышто ола марийлан тӱҥалтышым ышташ чыла йӧн уло.
…Вате-влак пеле йӱкын икте-весым кутыркалат, утларакше ялыште илыме пагытым шарналтен ойлат, тачысе пуламыр жап нергенат мутым вашталтат. Шукынжо вашла палена, тидын годымак палыдыме-влакат улыт, чынракше каласаш гын, нуно ӱмаштат лийыныт, но ты ганаже мутым вашталтышна. Советский район гычат толшо улыт. Весе Москва гычат лӱмынак поезд дене эрдене толынат, кас поездыш шуаш кӱлеш мане.
«Марий вургем деч посна мыяк веле улам ала-мо. Луктын чиенат шогальым, адак ӧрым, мӧҥгеш сакышым… Таксистат пеш поро логалын, кумалаш кайымем нерген каласышымат, ото марте пасу корно денак конден кодыш» шкенжым шкеак лыпдандарыш сомылым ышташ полшышо у палымына, Люба акай. А вара «Мемнан тукым гыч сӧй пасушто кудытын улыт…» манят, тетла ойлышаш шомакнат йомо. Кужу жап тымыкым лач под йымалсе тулышто комыля-влак пудешталтме да онаеҥын туныктен ойылымыжо гына кӱрыштыч.
Ушышкем кок ий ончыч октябрьыште Советский районышто верланыше Чокмотышто Тӱня кумалтышыште палыме чолга ӱдырамаш Нина Орман (Бастракова) дене мутым вашталтен шогымына пурыш. Тидын нерген интернет кумдыкышто возенам ыле, но таче ушештаренак кодынем. Мутна тунам эре марий кумалтыш, тудын куатше, тӱнямаблне тачысе пуламыр йыр пӧрдын. Нина Аркадъевна теве мо нерген ойлыш:
– Паледа, тыланда илышыште лийше ик историйым каласкалем. Мыйже Советский район Марий Васташуй гыч улам. Тораштак огыл Косербал (Кӱсерымбал) ял ыле, тудо ынде шукертак пытен. Ковам, Ульяна Михайловна Богатырева, тудо 1904 ийыште шочын, ты ял гыч руш ӱдырамаш Фиса дене келшен. Кугу Отечественный сарыш кайыше Коля эргыже тудлан икана серышым возен: «Мама, сходи с марийцами в рощу, помолись. Я сон видел: марийцев гусь своими крыльями прикрывает, а я стою в чистом поле, у меня нет прикрытия». Ӱдырамаш тыгак ыштен – Васташуй кӱсотыш миен кумалын… Фисан Колькаже сар гыч ик сусыр деч посна пӧртылын. А шкеже варажымат эреак отыш кумалаш коштын.
Нина Аркадьевна шкеже пӱртӱс юмылан кумалаш 25 ияш улмыж годым тӱҥалын. Ончычракше коваже эре отыш ӱжын, но тунам самырык ӱдыр «бабкины сказки» манын торешланен. А коваже ваштарешыже каласен: «Шого, уныкам, илен шуат, Юмо шкежак тыйым отыш конда».
Илыш самырык ватым туге савыралын, Шочынавам сӧрвалымашке шуктен. «Молдавийыште марла чоклаш тунемым», – манеш. Азам ыштышыла кужун йӧсланымыж годым сӧрен ойлашыже логалын: «Сай, таза йочам ыштем, илыше кодам гын, отыш комбо дене каем»…
Тидлан 38 ият эртен. Нина Аркадьевна кажне ийын отыш комбо дене коштеш. Кок ӱдыржӧ, кок уныкаже уло, ончыкылык тукымжо, родо-тукымжо верчат кумалеш, ял кумалтышышкат, Тӱня кумалтышышкат коштеш. Шке жапыштыже аваже, Ольга Ивановна Бастракова, пелештыше пӧръеҥ укелан кӧра шкежак тӱҥалын, ял калыкланат пелештен шоген. Нина ӱдыржӧ дене Чумбылат курыкыштат лийын. Ольга Ивановнам тунам мыят ужынам, кутыралтен шинчышна, а сӱрет мастар Иван Ямбердэ тудым отыштак под йымаке оптышаш пу артана воктене шинчышым сӱретлыш.
«Отыш коштде ом чыте. Тидым ышташ кӧргӧ чон йодеш. Сентябрь шуэшат, уверым гына вучем – Тӱня кумалтыш кушто лиеш?» – мане тунам теве гына мобилизаций дене шольыжын эргыжым ужатыше Нина Орман.
Йошкар-Ола мер отыштат, республикыште, моло кундемыште эртыше чыла кумалтышыштат еш тукымлан, мер калыклан аралтышым, серлагышым йодын кумалыт. Салтакыште улшо землякна-влак аралтыш дене коштын, сеҥымаш дене пӧртылышт манын пелештат.
Ӱшан – кугу вий. А Пӱртӱс вийын йогынышкыжо ушнышо шонымашын куатше эшеат шукемеш, маныт онаеҥ-шамыч.
Светлана Пехметова
Авторын фотожо
Йошкар-Оласе мер отышто. 2024 ий.
