Туныктымо паша корныш икымше ошкылым ыштымыжлан тений 42 ият шуэш. Пел курым наре жап эртен, но тудын шинчаже ончычсо гаяк шӱдырла чолгыжын йӱла, порын ончал колта. Уста туныктышо вачӱмбакыже 64 ийым пыштен гынат, йӧратен ойырен налме пашажым – йоча-влакым марий йылме да сылнымутлан шӱмаҥдыме сомылым – умбакыже шуя да лектышыжат шинчаончылнак: тунемшыже-влак шочмо йылмым сайын палымыштым республик, регион кӱкшытыштӧ ончыктат. А примерже нунылан тудо шкежак. 2007, 2017 ийлаште Россий Федераций президентын грантшым сеҥен налын; марий йылме кабинетше кок гана республикыште икымше вер дене палемдалтын. Тачысе унана – У Торъял район Чобык ялын ӱдыржӧ, Россий Федерацийысе общий образованийын отличникше, Марий Элын сулло туныктышыжо, ӱмыр мучко Советский район Ушнур кыдалаш общеобразовательный (национальный) школышто марий йылмым, литературым да ИКН-ым туныктышо Зинаида Волкова (снимкыште).
– Зинаида Александровна, молан туныктышо лийында?
– Туныктышын пашаже мылам изинек моткочак келшен. Школыштына марий йылмым да литературым туныктышо Таисия Васильевна Соболеван урокым эртарымыже, умылтарымыже, йоча-влак дене шкем кучымыжо кумылемак налыныт. Сочиненийымат возаш чот йӧратенам. Эн сайын серемат, туныктышем тудым уло класс ончылно лудын. Марий литератур дене книгагудышто чыла произведенийым лудынам. Адакшым мый дечем ончыч школым тунем пытарыше-влак Марий кугыжаныш университетыште шинчымашым погеныт, нунын деч студент илыш, тунеммышт нерген йодыштынам, каласкалымыштат кумылаҥден. Вес могырым ончалаш гын, ешыште вич йоча гыч эн кугу лийынам. Ачам ден авам совхозышто ыштеныт, сандене шӱжарем-влакын да шольымын мӧҥгысӧ пашаштым мыламак тергаш логалын. Кеҥеж каныш годым модышпӧртла модына ыле, мыйым эре туныктышым ыштат ыле. Молан – ом пале… Диктантым возенна, урокым эртаренам. Шарнем, Таисия Васильевна луымшо классыште (пытартыш ыле тунам) «Мый кӧ лийнем» сочиненийым возаш пуэн. Садовод лияш шонем манын серенам. Пакчасаскам, пеледышым ончен кушташ, икманаш, мланде пашам ышташ мылам кызытат келша, тунамат йӧратем ыле. Книгагудыштат тидын нерген шуко лудынам, рушла каласаш гын, «интерес» лийын. Таисия Васильевна, сочинений-влакым кондымекыже, мылам ойла: «Зина, йӧршешак шойыштын возенат. Тыйже садовод лияш от шоно вет». Мыйже «Кузе тудо шонымашем шижын кертын?» шоненам. Чыла тиде туныктышак лияш да Крупская лӱмеш Марий пединститутыш тунемаш пураш кумылаҥден, вес профессий нерген шонымашат лийын огыл.
– Студент пагыт, туныктышо-влак шӱм-чоныштыда могай шарнымашым коденыт?
– Каласаш кӱлеш, тунам, 1976 ийыште, мемнан кундемысе самырык еҥ-влак дене пырля Пошкырт вел гыч шукын тунемаш пуреныт. Коло вич студентан кок группым ыштышт: иктыштыже Марий Эл гыч лийынна, а весыштыже — Пошкырт кундем гыч. Пеш келшен иленна, кызыт мартеат икте-весе дене кылым кучена. Чыланат ялысе лийынна, ваш-ваш полшен тунемынна. Студент илыш, конешне, эн чот ушеш кодын. Эсогыл пашам ышташ тӱҥалмекат, ешаҥмекат, икманаш, кужу жап, эреак омыштем пединститут, Ленинский аудиторийыште лекцийым колышт возен шинчымына эре кончен. Марий кафедрысе туныктышо-влак – Николай Тихонович Пенгитов, Фёдор Иванович Гордеев, Иван Семёнович Иванов, Зоя Константиновна Иванова да молат – мутат уке, чыланат ӱмырешлан ушеш кодыныт, иктымат ойырен каласаш огеш лий: оҥайын занятийым оҥайын эртареныт, марий йылме да сылнымутлан шӱмаҥденыт.
– Туныктымо паша корныш икымше ошкыл направлений почеш лийын але…
– Кугыжаныш экзамен-шамычым кучымеке, мемнам кафедрыш ӱжыктеныт. Тудын омсаштыже школ-влакын спискышт кечен. Кафедрыш вич еҥ дене пуртеныт. Мый сайын экзаменым кучышо семын икымше тӱшкаш логалынам. Спискым ончем: кушко каяш? Торъял районыштем вер уке. Шочмо кундемем деч лишкырак школым кычалаш тӱнальым. Ушнур да Старсела школ-шамычым возымо. Икымшыже корно ӱмбалнак, палем, а весыжым ом пале, мылам каласышт: «Корно деч кок километр кӧргышкыла пурыман». Тыге мый Ушнурым ойырышым, мӧҥгыш кудалаш куштылгырак лиеш манын шоналтышым. Тиде 1981 ийыште лийын. Школ директор Леонид Петрович Петров вашлие, пашаш нале. Тиде кечым тачат шарнем…Тунам тушто тыге ыле: «А» класс-влак национальный программе дене тунемыныт, а «Б» класс-шамычын марий йылме йӧршеш лийын огыл. Ушнур селаште илыше-влакат рушла кутыреныт.
– Рушла мутланыше ача-аван икшывыштым марий йылмылан шӱмаҥдаш куштылго огыл ыле, очыни. Туге гынат Те шеҥгеке чакнен, мутлан, вес школыш каен огыдал…
– Койыш-шоктышем тыгай: верым вашталтылаш, кудалтен каяш мылам моткочак йӧсӧ. Ик коллективыште тунемам да вара вес вере каен ом керт. Пашам ышташ тӱҥалмем годым школышто завуч руш ӱдырамаш ыле. Тудо урокыштем шинчымекыже каласыш: «Тый сай туныктышо лият». Тиде мылам пуйто шулдырым пуыш! «Опытан, кугурак туныктышо тыге ойлен гын, тыршыман», – шоналтенам. А мом шонен пыштем, мый эре шукташак тыршем. Варажым школ директорын сомылжым Михаил Григорьевич Ведерников ыштен. Тудат да моло туныктышат руш лийыныт, сандене марий йылме деке тыгай кумылышт пешыже уке ыле, йоча-шамычынат «кутырен моштена – йӧра» манме гай веле. Садлан марий йылме дене олимпиадышкат школ йӧршеш ушнен огыл, но мый «меат кертына» шоналтен, ты шотышто пашам ышташ пижым да лектышат куандарыш: тунемшем-влак районышто призёр радамыш лекташ тӱҥальыч. Тиде 90-ше ийлаште лийын. Тудо жапыште аттестаций тӱҥале, тушко икымше ушненам. Кажне кечын директор ден завуч уроклашкем, класс шагатыш, политинформацийыш, мероприятийлашкем кошташ тӱҥальыч. Икана, шарнем, директорын толмо кечынже йоча-влак дене пырля иктешлымашым ыштенна. Ме чыла обязанностьым шеледенна: кӧ санитар лийын, кӧ дневникым терген… Кажне тунемше шке пашаж дене тетрадьше гыч иктешлымашым ыштен ойлен. Чыла тидым Михаил Григорьевич ончен шинчен да манын: «Да-а, Зинаида Александровна, чапле иктешлымашым ончыктенда, тидым уло коллектив ужшаш». Уло чон дене тыршен ыштыме пашалан сай мутым ойлат гын, сайын чучеш да умбакыже эшеат тыршыме шуэш. Вара моло районла гыч туныктышо-влак почмо урокышкем толыныт да сай шомакым ойленыт, кумыл эшеат нӧлталте. Ача-ава-влак газетыште шке нерген марла возымым огыт умыло да мый декем йодаш толыт ыле. Тыге изин-изин марий йылмылан кумылаҥдаш тыршыме. Варажым, школ директорлан Валерий Фёдорович Галкиным шогалтышт, тунемме верна национальный стасуан лие да моло районла гыч тунемше-влак толаш тӱҥальыч.
– Тыгеат каласаш лиеш: руш селаш Те Валерий Фёдорович дене пырля марий шӱлышым пуртенда, туге?
– Тыгеат каласаш лиеш. Национальный школ лиймеке, марий йылме да литератур шагат-влакын чотыштым шукемденна, келгынрак тунемаш тӱҥалынна, Марий кугыжаныш университетын преподавательже-влакым ушенна. Тыге 2006 ий гыч республик, регион-влак кокласе кӱкшытан олимпиаде-влак марте шуынна, школыштына шочмо йылме дене кылдалтше мероприятийлам эртаренна. Валерий Фёдоровичак Йоча Ӱярня пайремым эртараш мутым лукто, икымше гана тудо лач мемнан дене лийын. Тыге школышкына индешымше класс деч вара моло районла гыч тунемше-влак толаш тӱҥалыныт, нуно Марий кугыжаныш университетын марий отделенийышкыже тунемаш пураш кумылан лийыныт. Каласыман, шке жапыштыже тушко лу-латик выпускникна тунемаш пурат ыле. Икманаш, ончыкылык студент-влакым ямдыленак шогенна.
– Пытартыш жапыште марий йылмым туныктышо семын Тендам мо тургыжландара?
– Ончыч школыш куанен коштам ыле, эсогыл каныш жапыштат мӧҥгыштӧ шинчен кертын омыл, а кызыт кумыл тыгайжак огыл. Молан? Иктаж вич ий, наверне, йоча-влак изи гычак тӱҥалын, чылан рушла кутырат, йӧршеш марла огыт мутлане. Йочасадыште ик мутат марла ок йоҥгалт. Тӱҥалтыш классаште туныктышо-влак ойлат: «Ой, Зинаида Александровна, кузе туныкташ тӱҥалыда? Йӧршын марла огыт кутыро, эсогыл нимом огыт умыло!» Тиде сӱрет мемнан дене веле огыл, моло вереат. Мый умылем: демографият шкенжыным ышта, но ялыште кодшо-шамычат икшывыштым рушла туныкташ тыршат. Ала ЕГЭ-лан кӧра, ала вес амаллан – каласаш неле, но ондак почеламутымат йочасадыште марла так гына йоҥгалтарен пуат ыле. Телефон, интернет чыла ямдым пуа, шонаш ок кӱл, сандене тунемше-влак лудмымат чарненыт. Эше весат уло. Ме урокышто мутер дене пашам ыштена. 2011 ийыште тудым вашталтеныт, у мутер почеш шомак-шамыч вашталтыныт, тудын почешак тунемме учебник-влакымат ямдылыме. Йоча-влак веле огыл, ача-аваштат огыт умыло, ойлат: «Могай учебникым ыштеныт? Йӧршеш огына умыло. Ончыч «предложений» манынна, а кызыт – «ойлончо», «обращений» — «савырныммут», падеж – «вочмык»… Тидыжат, наверне, йӱкшыктара, нелемда. Визымше класс тошто учебник дене тунемын, а вара –у мутер почеш ыштымым кучылтман, а йоча-влак огыт умыло. Мый ончыч рушла умылтарем, вара – марла, адак – рушла… Тыге толашена. Индешымше классыште пеле руш, пеле марий-влак шукын улыт: умылат, но кутырен огыт керт, а мутланаш тӧчат да сайынже огыт керт. Сайын мутланен моштышат улыт, но у мутым огыт умыло. Тений, мутлан, экзаменыште диктантым возеныт. Тергымаште мыят лийынам. Диктантыште ик заданийже тыгай лийын: «сар» мутлан синонимым чумыраш, икмыняр вариантым пуэныт – вурсо, война… «Война» шомакым палат, возеныт, а «вурсо» мутым – уке, да тудыжым туныктышо-влак шкежат огына пале… Школышто тунемме годым шӱдӧ дене кылдалтше мутым пырля возенна, институтышто – посна, школышто – пырля серыман манын кӱштышт, вара – посна, ынде – пырля… Ынде вет ушышто чыла варналт пытен! Тыгайже кызыт шуко вашлиялтеш.
– Икманаш, у мутерым, у учебникым ыштыме деч ончыч эн первыяк калык нерген шоныман, туге?
– Йоча-влаклан йӧсӧ. У учебник чыла у мутер почеш ышталтын, сандене тунемаш веле огыл, туныкташ куштылго огыл. Лудмо шотышто ойлаш гын, эшеат кумыл вола. Ондак, шарнем, Вениамин Ивановын «Ломберсолаште» произведенийжым лудмекышт, тугай диспутым эртарена ыле…Сергей Чавайнын «Ото», Йыван Кырлан «Шочмо кече» почеламутыштым урокыштак тунем шуктен каласкаленыт гын, ынде почеламутым чырык мучко тунемына. Интернет содыки йочан уш-акылжым йогыш савырен.
– Тугеже, Зинаида Александровна таче марий йылмым туныктышо могайрак лийшаш?
– Кеч-могай туныктышат кеч-могай саманыштат йоча-влакым уло шӱмжӧ дене йӧратышаш. Уш-акылыштым вияҥден тунемышт манын, тудо кеч-кунамат тыршен пашам ыштышаш. Шке предметым, профессийым чынжымак йӧратет гын, йоча-влак садак тунемаш кумылаҥыт. Ача-ава денат пеҥгыде кылым кучыман. Туныктышо урокышто веле огыл, чыла шотыштат тунемшылан эреак пример лийшаш, илыш дене тӧр ошкылшаш. Йоча-влак интернет тӱняште шуаралтын кушкыт, сандене илышымат вес семын умылат, сандене тидымат шотыш налман.
– Кумыл волымо татыште шкан мом ойледа?
– Конешне, илышыштем йӧсӧ тат шуко лийын. Латшым ий пелашем деч посна улам, шочшына-влак йол ӱмбаке шогалыныт, нуно ешаҥыныт, уныкам-влакат улыт… Кумылем уке, ойгыш логалынам гынат, мый тидым ончыкташ ом тырше, мӧҥгешла, веселан коям, мыскарам ыштем, да тыге чыла нелыжат шеҥгелан кодеш. Эше шонем: садак кертам, садак сеҥем, сеҥышаш улам. Оптимизм шӱлыш дене илаш тыршем, сай ончыкылыклан ӱшанем. Школ марте кок километрым пасу гоч ошкылаш кӱлеш, тиде корнышто шке семынем пӱртӱс дене мутланен ошкылам, вийым йодам да сай кумыл дене школыш толын пурем.
Г.Кожевникова
Фотом еш альбом гыч налме
