Волгыдо садак сеҥа
Калыкна У ийым акрет годым шошым – кече ден йӱд иктӧр лийме жапыште (21-22 март) палемден. Вет пӱртӱс лач ты жапыште помыжалтеш.
XVIII курым гыч, Российысе моло калык дене пырля, Шочйол – Шорыкйол пайрем годым вашлияш тӱҥалын. А тудо эн кужу йӱд деч вара пура.
Но Шорыкйол акрет годымат У ий сынан лийын, пайремжат лачшымак кече кужемаш тӱҥалме дене кылдалтын. Рашрак лияш гын, 22 гыч 24 декабрь марте эн кӱчык кече-влак шогат, волгыдо пычкемыш дене кучедалеш. 25 декабрьыште кече йӱдым сеҥа да кужемаш тӱҥалеш. Калыкыште манмыла, тошто кече ден ий «колат» да у кече ден идалык «шочыт».
Но ожно эн кужу йӱд деч вара У ий огыл, а у Йол шочеш манын ойленыт.
Йол але Йоль пайремым ятыр калык пала. Тудо тӱрлӧ йылмыште Yule, Joll, Joel але Yuil маналтеш. Саам-влакат Шорыкйол годым Юлей (Juhl) манме шӱлыш-влакым жапленыт. Икманаш, ятыр калык ожно эн кужу йӱдым лач тыге манын. Мутын мом ончыктымыжо мучаш марте раш огыл. Южо шымлызе тудым «колесо» мут дене кылда, молышт «идалык савырныме», «пурылыкым пуымо», «йӱд жап» маныт. Йол, Йоль шомак марий «илыш» мутланат лишыл, нуно акрет жапысе ик мут гычак лектыныт. Вет кече кужемаш тӱҥалме дене у илыш шочеш. Эше икте раш – пайрем шырт (кугезе-влакын чонышт) да юлымаш дене кылдалтын. Тидлан кӧра тудын эше ик лӱмжӧ – Шыртйол. Вет нине кечылаште кок тӱня коклаште омса почылтеш да мемнан деке унала, Васли кугыза, Васли кува, Савлай, Мӧчӧр лийын, лач нуно толыт. Эрвел марий калык ой почеш мӧчӧр-влак ер йымач лектыт. Акрет жапыште вес тӱня ала-кушто паралельный манме сандалыкыште огыл, а эҥер ден ер пундашыште але йӱдвел кундемыште верланымылан ӱшаненыт. Рашрак лияш гын, эҥер йӱштӧ йӱдвел кундемыште верланыше вес тӱняшке корнылан шотлалтын. Сер кок тӱня кокласе чек лийын. Очыни, лач тышечын серлагаш мут лектын. Шочйол пайрем годым чек почылтеш да кугезына-влак мемнам тергаш толыт. Тидлан кӧра нуным шокшын вашлийман да сайын сийлыман – кеҥеж гоч пашам сайын ыштымым да телым илен лекташ ямде улмынам ончыктыман.
Булгар, варарак чуваш влиянийлан кӧра, марий Йол – юлымӧ пайрем «Шорыкйол» манылташ тӱҥалын. Тыште индоевропейский да финн-угор «Йоль» мут булгар да чуваш «Сурхури» шомак дене ушнен.
Чуваш-влак эн кужу йӱдым «Сурхури» маныт. Южо шанчыеҥ тиде шомакым лач «шорык йол» – «сурах ури» манын кусара. Но тыште ик ой уке. Молышт «Сурхури» пайремым «шемыш шӱведымаш» манын умылтарат.
Марий Шорыкйол годым ожно ик тӱҥ персонажлан маска ден шордо шотлалтыныт. Шорыкйол еда рвезе-влак нунын вуйышт сынан карам (маскым) ямдыленыт. Молан манаш гын сонарзе финн-угор-влакын пӱртӱс, перкелык да кече дене кылдалтше юмышт маска але шордо сынан лийыныт. Маска кече дене утларакат кылдалтын. Арам огыл 25 декабрьыште, кече кужемаш тӱҥалмеке, маска вес ӧрдыжшӧ дене савырнен возеш маныныт. Мланде пашаеҥ-влакын, а калыкна кок ужаш гыч шога – ожно чодыраште илыше тиште-влак дене мланде пашам ыштыше тиште-влак ушненыт, пӱртӱс да перкелык дене кылдалтше юмышт казатага сынан улмаш – нунылан ончымо вольыкышт ир янлык деч шергырак лийын. Тидлан кӧра финн-влакын Йоль пайремысе тӱҥ персонажышт – Йоулупукки. Марлаш кусараш гын, Йол казатага але Йол пайрем жапысе казатага лиеш. Нунын Хийси юмышт илен-толын йӧршын осалыш савырнен. Финляндийыштат, моло эллаштат Йоль, Йоль пайремым 25 декабрьыште, кече кужемаш тӱҥалме годым палемдат. Российыште веле Йоль сынан пайрем январьышке куснен.
Шӱдыр-влакым ончен тӧрлыман
Шорыкйолын январьышке куснымыжо Юлиан да Григориан календарь-влакын ойыртемышт дене кылдалтын. Кок тӱжем ий ончыч 1 январь кече кужемаш тӱҥалме дене тӧр толын гын, тачысе кечылан арня жаплан торлен. Икманаш, тудо чынжак огыл. Кеч-могай календарьымат шӱдыр-влакым ончен тӧрлыман. Касвел Европышто календарьышке (тыге Григориан календарь шочын) тӧрлатымашым пуртеныт, а руш черке пуртен огыл – але мартеат Юлиан календарь почеш ила. Марий калыкат але марте тиде йӧрдымыш кодшо календарьлан ӱшанен илен да Шорыкйолым шоя, шӱдыр да кече дене келшен толдымо У ий деч вара палемдаш тӱҥалын. Вет, чын лияш гын, У ий 1 январьыште огыл, а 22 але 25 декабрьыштак тӱҥалеш. Калык календарь почеш, ончыкылык идалык 26 декабрь гыч рашемдалташ тӱҥалеш. Мутлан, тиде кече могай, январь тугай лиеш, февральым 27 декабрь рашемда… А 1 январьым ончен, июль тылзысе игечым рашемдыман.
Астрономийлан эҥерташ гын, У ий 22 декабрьыште тӱҥалеш. 21 декабрь – мланде кече йыр пӧрдмӧ корнын (эклиптикын) эн кечывалвел точкыштыжо лиеш. Тыглай йылме дене умылтараш гын, тиде кечын кече кавашке эн шагал нӧлтеш – рӱдӧ кечывалым, моло кечыла дене таҥастарымаште, эн чот ӱлнӧ лиеш. Икманаш, эн вараш нӧлтеш, эн шагал кӱш кӱза да эн ончыч шинчеш. Но, рашрак лияш гын, тыгай жап ик кече гына огыл, а кум кече – 25 декабрь марте шуйна. Тиде жапым «кече пижме» жап манаш лиеш. Вет 23 декабрьыште кечын кужытшо ик татлан кужемеш да 24 декабрьыште уэш кӱчыкемеш. Тидлан кӧра ожно кече савырныме кечылан кызыт 25 декабрьлан логалше кечым шотленыт. Шорыкйол сынан пайремымат лач ты жапыште эртареныт. Тудо эн кӱчык йӱд деч вара але икмыняр кече ончыч тӱҥалын кертын.
Ятыр ожно тудым рашемдыме йӧн кажне калыкын, але кажне тиштын тӱрлӧ лийын. Но уталаркшым чыланат у тылзе шочмым вученыт. Варарак – арня тӱҥалтышым. Арняже ожно вич кечан лийын. Кызытат южо вере марий-влак Шорыкйолым у тылзе шочмеке веле палемдат. Но тидын годым эн кужу йӱд деч огыл, а календарный У ий деч шотлат. Мутат уке, тиде йоҥылыш. Пайремым рашемдыше кече 1 январь огыл, а 22 декабрь лийшаш. Моло вере тылзым огыт ончо, а У ий деч варасе изарням але кугарням вучат. Южо вере – кокымшо кугарням.
Ожно гын Шорыкйол 22-шо але 25-ше декабрь деч икмыняр кече ончыч але вич кече эртыме жап коклаште пурен. Тидыже ожсо вич кечаш арня дене кылдалтын. Икманаш, Шорыкйол 20 гыч 29 декабрь марте пурен да, тӱрлӧ марий пайрем радамым шотыш налаш гын, вич кечаш кок арня але 10 кече шуйнен. У тылзымат монден огытыл – Шорыкйол деч ончыч кушшо тылзе годым эртыше Теле Кӱсӧ пайремлан кидым пыштыме йӱлалан шотлаш лиеш. Тыге тӱрлӧ вере пайремым рашемдыме кок йӧн шарлен.
Арням шотыш налдыме, эн кужу йӱд деч вара у тылзе шочмым вучымо йӧным эн ожсылан шотлаш лиеш. Вет ожно марий, ятыр моло калык семын, арням але йӧршын эскерен огыл, але тудо йӧршын вес тӱрлӧ лийын. Мутлан, тылзышт тылзе шочмо гыч вес у тылзе шочмешке шуйнен, а тылзыже, очыни, ныл чырыклан шелылтын. Тидын годым чыла чырыкат эре иктӧр ок лий (ик тылзе шочмо деч вес тылзе шочмо марте 29,5 сутка). Тидлан кӧра шӱдырмужаҥ-влак идалыкын кужытшым рашемдыме годым тылзым огыл, а шӱдыр-влакым, тылзын шӱдыр-влак коклаште пӧрдмыжым эскераш тӱҥалыныт. Мутлан, шумер-влак тылзым 7 кечаш ныл арнялан шелыныт. А кызытсе Россий верланыме кумдыкышто вич кечаш арня шарлен, шуматкече ден рушарня лийын огытыл.
Изарнян палемдаш тӱҥалмаш булгар-влакын йӱлашт дене кылдалтын. Нунын арняшт вич кечаш лийын да у кече эрдене огыл, а кастене тӱҥалын. Тугеже кугарня каныш кече изарнян кастене пурен. Эрвел марий-влак але мартеат тыгай йӧн дене илат да кугарням – арнягече водым – жаплат.
Юмышт ир янлыкын сынжым налын
Чодыраште илыше сонарзе-влак, кугезына-влакын вес ужашыже, ожно Шорыкйол лӱман пайремым палемден огытыл, очыни. Тудын олмеш нуно Маска пайремым эртареныт. Шошым маскам кынелтыме йӱлам шуктеныт, шыжым – «малаш пыштеныт». Но Маска пайремым эртарыме годым кече кужемаш тӱҥалмым шотыш налын огытыл. Тудым кызытсе жап дене ноябрь тӱҥалтыште эртареныт. Арам огыл кызыт южо вере Шыже Кӱсӧ кумалтыш лач ты жапыште эртаралтеш. Илен-толын, Маска пайрем ден Шочйол вараналтыныт да кызытсе Шорыкйолыш савырненыт. Но пайрем йӱлам шымлаш гын, ожсо Маска пайрем пеш келге кышам коден. Маска пайрем дене тыгак Шыже Кӱсӧ ден Теле Кӱсӧ кумалтыш-влак кылдалтыныт. Кӱсӧ, сонарзе-влакын пӱртӱс дене кылдалтше юмышт лийын,очыни. А юмышт шордо (чодырасе эн кугу янлык), маска да моло янлык, кайык да кол сынан лийыныт. Но маскан илышыже пӱртӱс дене утларак чот кылдалтын – тудо шыжым малаш возеш да шошым кынелеш. Тидлан кӧра лач маскам шукын пӱртӱс юмылан шотленыт. Маска малаш вочмо жапыште Маска пайремым эртареныт. Пайремын вес лӱмжӧ Шыже Кӱсӧ лийын, очыни. Маска пайрем мондалтмеке, тудын дене кылдалтше ятыр йӱла Шорыкйол деке куснен. Кӱсӧ пайремымат ятыр вере декабрьыште эртараш тӱҥалыныт. Но тыште мӧҥгешлат лийын кертын. Кеч-мо гынат, кушто Теле Кӱсым эртарат, тушто шыже Кӱсым огыт эртаре. А Шыже Кӱсым эртарыше-влак Теле Кӱсыш огыт лек.
Почешмут олмеш
Шорыкйолым кызытат тылзым ончен палемдаш лиеш, но ты йӧн пайрем-влак радамыш ятыр умылыдымашым пурта. Вет тылзе календарь почеш У ий тӱрлӧ жапыште тӱҥалеш, сандене Шорыкйолат палын модеш. 2022 ийыште Григориан календарь почешат, тылзым эскерыме почешат Шорыкйол ик жапыште – 6 январьыште – пура. Но 2021 ий 23 (24) декабрь гыч 30 декабрь марте палемдыше-влакат йоҥылыш огыт лий. А теве 2023 ийыште тылзым эскерен, пайремым рашедыше-влаклан шоналтыман – У ий деч вара у тылзе 22 январьыште гына шочеш. Акрет годым Шорыкйол Вӱд модмо кече (19 январь) деч вара пурен огыл. Икманаш, тылзым ончен, Шорыкйолым палемдыше-влаклан пайремым вес ийын 22 (23) декабрьыште палемдаш тӱҥалман. Тиде кече нунылан веле огыл, моло марий-влакланат пайремым тӱҥалаш келшен толеш. Вес Шорыкйол лач ты кечын тӱҥалшаш!
Эсен ЭЛАЙ, эрвел марий мушан.
