Ноябрь кыдалне Саранск олаште (Мордовий) Российысе финн-угор калык-влакын ассоциацийыштын эртарыме Интеллектуальный творчестве фестивальышт эртен. «Тӱрлӧ калыкан Российыште наций-влак коклаште кылым пеҥгыдемдыме йодыш» тӱҥ докладым «Россий Федерацийысе финн-угор калык-влакын ассоциацийышт» общероссийский мер толкынын председательже Петр Тултаев ыштен. Панельный дискуссийыште кусарыше, критик, филологий науко кандидат, М.Горький лӱмеш литературный институтын доцентше Вера Пантелеева (Удмуртий), писатель-драматург, Россий писатель ушемын еҥже Валентина Мишанина (Мордовий), Марий Эл искусствын сулло пашаеҥже, поэт Альбертина Иванова (Марий Эл) ойленыт. Фестивальым иктешлымаште Мордовий Республик правительстве пелен гуманитарный науко НИИ-н шанчыеҥже, профессор, педагогике науко доктор Александра Каторова ойлен.
Марий Эл гыч мийыше-влакын шонкалымашышт дене палымым ыштена.
Альбертина ИВАНОВА, Марий Эл искусствын сулло пашаеҥже, поэт:– Икымше кечын пленарный погынымаште Петр Николаевич Тултаев докладым ыштен. Тудын ойлымаштыже «национальный литератур, калык-влакын йылмышт общероссийский поянлыклан шотлалтыт, национальный сылнымут калык-влакым икте-весе деке лишемдаш полшышаш» манме ой икмыняр гана шоктыш. Да, южо республикыште улыт кок йылме дене возышо-влак. Примерлан удмурт писатель Ар-Сергим каласышт, хант-манси серызе Еремей Айпин чыла произведенийжым лач рушла гына воза, да тиде корно денак пашам ышташ кӱлеш манын шукышт шонат. Тидын шотышто мый шке шонымашемым луктын каласышым: а кӱлеш мо тиде мыланна? Ме шкенан шочмо йылмынам аралыме, умбакыже вияҥдыме шотышто ойлена да тыгодымак рушла возаш тӱҥалына гын, шочмо йылмынаже кузе? Мемнам умылаш тӱҥалыт мо? Абхаз писатель Фазиль Искандерын лӱмжымат примерлан кондышт, тудат шке калыкше, калыкшын культурыж нерген рушла гына возен. Мый вик ойлышым, нунын дене ончымаште национальный йылме дене возышо-влакын творчествышт вола – эше тыге лийын кертеш. Посна калыкын йылмыже аралалт кодшо манын, шке йылмыж дене возышо писательышт-влак лийшаш улыт. Йылме ок лий гын, калыкын культурыж нерген возышо серызе манын кертына, тудо национальный писатель лийын ок керт, молан манаш гын, йылме уке – калык уке. Сандене йодмо шуэш: кок йылман национальный литературына мыланна кӱлеш мо? Тыгай оем дене мордва йолташ-влак ик шотшо пӱтынек келшышт, но шижам, направлений кайыш кок йылман литератур могырышкыла. Мый тидлан йӧршын тореш улам.
Кусарыме проблеме мемнан республикыште гына огыл, моло вереат икгаяк Кӧн уло мастарлыкше рушлат да, шкенан писатель-влакым налаш гын, марлат возаш – тыгодым тудо эн ончыч марий йылмыже нерген шонышаш. Кузе, мутлан, Зинаида Каткова «Кушто улат, пиалем?» романжым возен марла, вара веле рушлашке кусарен, а вет мӧҥгешлат ыштен кертеш ыле. Тудлан кусараш куштылгырак лийын, шкенжын шонымыжым раш каласен кертын – тиде ик паша. Весе – кунам тыйын возыметым кусарат йылмым палыше-влак. Тидын шотышто фестиваль жапыште мый куанаш да кугешнаш лийше пример семын Герман Пирогов нерген каласкалышым: шочынак марий, чонжо дене марий, 10 книган авторжо 3 томан антологийым луктын, поэзий йылмым пала, возен мошта, руш йылмыш кусара.
Йылмым – марийжымат, рушыжымат – сайын палат, а кусарен огыт керт, молан манаш гын, поэтический мастарлыкышт ок сите. Кодшо курымышто М.Горький лӱмеш литературный институтышто погенна ыле кусарыше-влакын группыштым, тугак ойлышым, кусарыше семын туныктен лукмо нимогай пайдам конден огыл. Да, нуно уста, ушан-шотан лийыныт, но мастарлыкышт ситен огыл, вес амалже – тунем толыныт – нуным иктат вучен, пашам темлен огыл.
Мыланем секцийлаште спикер семын пашам ышташ ӱшаненыт. Пленарный погынымаш годым колышташ темлыме докладем «Успешные практики развития современной марийской литературы» манын лӱмдалтын. Мый ойлышым, мо ышталтеш мемнан республикыште кугыжаныш велым, мер ушем-влакын полшымышт дене, Марий тӱвыра рӱдерын эртарыме мероприятийже, «Кеҥеж сылнымутчо» семинар, «Сылнымут пӧлем» нерген. «Идалыкын книгаже» конкурс нерген ойлымекем, «О-о, тугеже книга-влак лектыт!» манмат шоктыш. А кунам мый Игорь Попов, тудын кӧ улмыж дене палдарышым, «Ужыда, нунын издательствыштат уло!» манмым колаш перныш. Ме Марий Элыште моткоч сайын илена манме шонымаш кодын, мый шкежат ӧрмалгышым, но вара куанышым: ӧрдыжкӧ лектын, мом шкенам вурсен шинчаш?
Владимир МАТВЕЕВ, журналист, поэт, драматург:– Фестивальым почмаш деч вара тӱшкалан шелалтме годым мыйым поэзий секцийыш возеныт ыле, но пытартыш жапыште утларакше драматургий деке мелын улам манын, мокша писатель-драматург Валентина Мишанина дек ушнаш йодым. Тудын нерген колынам, «Майатул» фестивальыш Мордва калыкле театр ик ийынже мокша калыкын мифологийже негызеш возымо «Куйгорож», а тений «Эрьзя. Летящий к свету» пьесылаже почеш шындыме спектакльым ончыктен ыле. Теве ынде шинчаваш вашлийын палыме лийме шуын колтыш. Кушеч улмем да лӱмемым каласымек, трук колам: «А-а, это ты тот Матвеев! У меня к тебе есть претензия!» – манеш. Ӧрынат колтышым. «Ава кПИтАЛ» пьесе шотышто шке шонымашыжым каласыш, тудо ӱдырамаш, ава семын чын.
Валентина Ивановна кугу ийготан, М.Горький лӱмеш литературный институтым тунем пытарен, мый тыге умылышым, поэзий да прозо сборникше-влакат улыт, кызыт драматургийыш кусненам, мане. Секцийыште кусарыме темымат пеш келгын тарватышна. Финн-угор тӱняште национальный драматургий чӱдылык пӱсын шижалтеш, утларакше кусарыме произведений дене серлагат. Ме шкенан республикыштына вуйым шийына, вурседылына, а таҥастараш гын, ме илена гай чучеш улмаш. Мордовий театрымак налаш гын, артист-влак пелыже руш улыт, а кӱлеш эрьзя але мокша йылме дене модаш – мемнан теве тыгай проблеме уло, каласыш Валентина Ивановна. А мый манам: юмылан тау, мемнан чыла артист марлат-рушлат сайын ойлат.
Президиумышто шинчыше-влак, нунын коклаште мемнан пагалыме Альбертина Петровнат лийын, пеш пӱсӧ йодыш-влакым тарватышт: книгам савыктыме паша кузе каен шога, автор-влаклан печатлалташ могай йӧн уло, кусарыме могай йӧн уло, кажне регионышто кӧ мо нерген воза, калык фольклорлан эҥертат але уке – тӱрлӧ вере тӱрлӧ сӱрет. АФУН- председатель, сенатор Петр Николаевич Тултаевын мутшо почеш, нине йодыш-влакым Федераций Советыште эреак нӧлтал шогат, национальный литературылан полыш кӱрылтде пуалтеш. Ме Россий кӧргысӧ родо-тукым финн-угор калык-влак коклаште кылым пеҥгымдышаш улына, садлан айста икте-весым умылаш, икте-весым кусараш тыршена, каласыш тудо.
Валентина Мишанина шке произведенийжым шке кусара, тидлан тудым туныктеныт. Моло вере писатель-влак кусарышым кычалаш, нунылан оксам тӱлаш кӱлмым палемдышт. Кусарыме паша – пеш кӱлешан да неле паша. Но тудын пашаже ок аклалт, кусарышым писатель дене тӧр шындышаш улына манме темлымаш-влак йоҥгалтыч. Но тыгодым шочмо йылмына ава семынак кодшаш, а «изавашке» савырнышаш огыл, палемдыш Валентина Ивановна.
Мӧҥгеш толшыла корнышто шонен толам: мом вара мый нальым тиде фестиваль деч? Мут дене ойлен ом керт, но кӧргем дене поянрак лиймем, кӧргем у вий дене теммым шижам. Ала-кушко канаш ма, чон дене пойдаралташ ма миен толмем гай чучеш. Саскажым таче-эрла огыл гын, ӱшанем, пуа.
Игорь ПОПОВ, «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо, «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт» предприятий вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо, поэт:– Мый Мордва писатель ушем правлений вуйлатыше Татьяна Швецован да «Мокша» сылнымутан да мер-политик журналын тӱҥ редакторжо Марина Аникинан вуйлатыме тӱшкаштышт лийынам. Моло регионла гыч кугурак ийготан участник-влак миеныт гын, Мордовий гыч почеламутым возышо студент ӱдыр-влак ыльыч. Икымше кечын ваш-ваш пален налмеке, почеламутым возымо мастер-классым эртарышна, кажныже шкенжын возымыжым лудо, икте-весынан возымынам лончылышна. Тыштыже мый утларак спикер-влаклан ойлаш полшышым. Иктаж оем возаш тӱҥалше авторлан пайдале лие дыр, шонем.
Кокымшо кечын занятий кусарыме паша дене лийын. Колыштшо-влаклан сылнымутан литературым кусарыме шотышто теорийым лудмо, шинчымашым пеҥгыдемдаш манын, практик пашам эртарыме.
Мыланем тиде фестиваль сылнымут кыл-влакым ыштыме дене шерге. Т.П. Швецова дене да М.В. Аникина дене ончыкыжым вашла пашам ышташ кутырен келшышна. Мордва Республикын сулло поэтше, телефон да интернет гоч гына шукертак палыме Геннадий Сергеевич Гребенцов дене вашла ужын мутланаш йӧн лекте. Кокымшо кечынже тудо Марий Эл гыч мийыше делегацийнам шке паша верышкыже А.И. Полежаевын музейышкыже ӱжӧ. Тушто ме Саранскысе ик колледжын студентше-влак дене вашлиймашым эртарышна.
Кугурак ийготан марий писатель-влаклан ондак поро кӧранымашем ыле: финн-угор тӱняште нунын палымышт, йолташышт шуко уло. Тыгай фестиваль деч вара ынде мемнанат, самырык-влакын, сылнымут кылна пеҥгыдемеш манаш чыла амал уло.
Алена ЯКОВЛЕВА, поэт: – Фестивальын программыже моткоч поян ыле, кажне шагат пашалан ойыралтын. Ятыр семинар ден мастер-класс-влак эртаралтыныт. Мемнан тӱшкаште мастер-класс годым утларакше теорий нерген кутыренна, тыгак Мордовийын калык писательже Константин Смородинын почеламутшо-влакым колыштынна. Автор погынышо-влаклан почеламутым возымо шотышто ой-каҥашым пуэн, шке историйже-влакым каласкален. Кусарыме паша нерген келге мутланымаш лийын. Мый шкеже поэзий аланыште шолшо улам, сандене ты шотышто келгырак шинчымашым налме шуын. Кугу Элнан тӱрлӧ кундемыштыже илыше, моло финн-угор да самодий йылмыла дене почеламутым возышо-влак дене палыме лийме, пашаштым ужмо шуын. Фестивальыште налме шӱлыш кумлым нӧлта, у пашалан кумылаҥда. Ончыкыжым сылнымутнам эшеат пойдараш, вияҥдаш тыршыме шуэш.
Л.СЕМЕНОВА
А.ЯКОВЛЕВАН фотожо
