У Торъял район Кугу Кемсола ялын ӱдыржӧ, марий учёный, 300 наре шымлыме пашан авторжо, филологий науко кандидат, доцент, Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже ГАЛИНА БОЯРИНОВАЛАН 26 июньышто 65 ий темын. Саламлена!
– Йӧратыме йодышем гыч тӱҥалам: кумылда могай, Галина Никитьевна?
– Йодышлан тау. Кумыл тӱрлӧ лийын кая. Кызыт паша ий мучашлалтеш. Студент-влакын сай лектышышт кумылым нӧлта. Кеҥеж куандара, пакчаште пашам ыштыме келша, лишыл-влак дене вашлиймаш чоным рӱпша… Чыла тиде кугу куаным конда.
– Таче ик эн виян шымлызе-влак радамыште улыда, тунемме пособийым да программым ямдылыше кугу специалистлан шотлалтыда. Самырык тукымым туныктымо пашаште нылле ий утла тыршеда: 1982 ий гыч таче марте. Тендам мо кумылаҥда?
– Паша мыланем – куан, тудым мый йӧратен ыштем. Лектышым ужын, чоным ласкалык авалта. Студентет ала-могай кӱкшытыш шуэш, шымлыме статьям воза, сайын вашешта, экзаменыште сай отметкым налеш – чыла тиде куандара. Куаным конда науко, шымлыме паша. Кунам возымо савыкталтеш да тудо чонетлан келша, кумылышкак шыҥа, чынже денак автор дене икгайлыкым ужат-шижат – паша лектышат, кумылат сай лиеш. Тыге умбакыже тыршаш вийым шижат. Пашаште айдеме шкенжым кӱлеш кӱкшытыштӧ ончыктышаш, сандене чыла шотыштат шкенжым эскерышаш.
Паша жап кышкар почеш илет, шкендым кӱлешан еҥла шижат.
– Кандидатлык диссертацийдан темыже марий драматургий дене кылдалтше, ты йодыш денак 2005 ийыште монографийда савыкталтын. Молан лач драматургий?
– Йодыш моткочак оҥай. Марий образований институтышто пашам ышташ тӱҥалмем жапыште Образованийыште национальный проблеме-влак институтын марий филиалжым почыныт. Марий драматургий дене методике могырым шымлыме паша-влак моткоч шагал лийыныт, сандене ты темым мылам кучыктен пуэныт манаш лиеш. Шке ойырен налын омыл. Методике могырым драмым кузе тунемман – ондак тидым шымленам. А кунам диссертацийым возаш кушкын шуынам, але тидым ышташ жап толын шуын, тунам йодышат лийын огыл. Методике могырым шымленам гын, литературоведений могырым шымлаш кодын. Драматургийым шымлыше-влак кокла гыч Аркадий Евдокимович Ивановым поснак палемдынем, тудын ыштыме надыржым ончыктынем, молан манаш гын пашаже моткоч лектышан, моткоч виян кандидатлык диссертацийже. Но вара ХХ курымын 60-шо-70-ше ийлаш шогалме, умбакыже шымлаш кӱлын. Адакшым школлан учебник-влакым ямдылыме годым у программе илышыш пурен. Перестройко пагытлан кӧра идеологий весемын, программат вашталтын, сандене писын гына школлан тунемме книга-влакым ямдылаш кӱлын – мылам драматургий ужашым кучыктен пуэныт.
– Неле ыле, очыни, але…
– Неле, но мыняр нелырак, тунар ала-мом муаш, ала-мом кычалаш, авторын шонымашыжым муын лукташ оҥайрак.
– Туныктымо пашат, шымлыме пашат шуко жапым, вийым налеш. Чыла тидым пӧръеҥлан ышташ куштылгырак огыл?
– Келшем. Чынже денак пӧръеҥлан наукышто утларак йӧн почылтшо, шонем. Но мый ты шотышто пиалан улам: пелашем моткочак умылышо лийын. Тудо мыланем «тидым ышташ кӱлеш, тидым ышташ от шу» нигунам манын, ик ӧпке мутым ойлен огыл. Моткочак умылышо, полшышо ыле, садлан мылам неле лийын огыл. Кунамже возымем лудын пуэм, а тудо «Сайын возенат» манын. Кеч тудо мыйын технике специальностян, инженер лийын, туге гынат лудаш моткоч йӧратен, книгаже шуко ыле… Пелашем дене ме ик шинчаончалтышан, шижмашан лийынна, тидын шотышто шкемым пиаланлан шотлем. Тудо мылам чыла ышташ ямде ыле…
– Йӧратымаш уло вет?
– Ой, уло, конешне. Мемнан илыш историйжат оҥай. Мыйым тудо визымше курсышто тунеммем годымак театрыште ужылалтен, йӧратен шынден. Тунам марлан каяш шоненжат омыл, шкем профессийыште умбакыже вияҥдаш шонымаш дене иленам. Вашлийынна уэш латкандаш ий гыч. Тудат ӱдырым налын огыл, мыят марлан лекше омыл. Тиде, шонем, пӱрымаш.
– Тугеже йӧратымаш тиде мо тыгай?
– Илышыште ик эн кугу шижмаш – ончыко шӱкышӧ, кушкаш да шкендым почаш полшышо вий, шонем. Тыгай йӧратымашым вашлиймаш – кугу пиал.
– Тӱжвач ончымаште, Те лывырге-лывырге куэ гай койыда, кугу йӱр деч арален налме шуэш, но чынжым гын тыгай йӱр деч шӱжарда-влакын икшывыштым шулдырда йымалне арален кертында, туге?
– Ешыштына ныл акак-шӱжарак улына, мемнан – ик изана. Шӱжар-ака коклаште кылна моткоч пеҥгыде. Шӱжарем-влакын икшывышт пырля кушкыныт, нуным пырля ончен куштенна. Жапше вет йӧсӧ ыле – 90-ше ийла. Ял полшен, пашам эре ыштыме, нунымат пашалан туныктымо. Нылытынат айдемыш лектыныт, сай шинчымашым налыныт, шке ешышт уло, йочаштым ончат. Нуно мыланем шке икшывем гаяк улыт.
– Айдемын койыштыштжо мом эн кӱкшын акледа?
– Чынлыкым, порылыкым, уш-акылым. Виян уш-акылан айдемым моткоч аклем да пагалем.
– А кунам чыным огыт ойло, шкем кузе кучеда?
– Гороскоп почеш Рак улам гын, «интуиций» манмет виян. Айдемын могай улмыжым писын шижын-пален налын кертам. Но, чынжым гын, тиде йодышлан вашешташ неле. Шонымем ондак вигак ойлем ыле, эсогыл тура каласен кертынам. Чыным йӧратем чынжымак, но южгунам южо еҥлан тиде чынжым ойлашат, кузе манаш, пайдаже уке – айдемым от вашталте.
– Тыланда осалым ыштат, кӱм шуат, а Те…
– Осалым ом ыште – кӱм ом шу. Мый пеш почылтшо кумылан, чонеш налше айдеме улам, садлан, шонем. Шомак дене айдемым утларак сусырташ лиеш.
– Молан чонеш налше улыда, шонеда? Изинек тыгай улыда але…
– Тиде пӱртӱс пуымо дене, шонем. Ачамат тыгаяк ыле. Тудо куанымыж дене шортын колтен кертын, чон дене мыят тыгай улам.
– Ик интервьюшто каласенда : книгам изинек лудаш йӧратенда. Тунам ончыкыжым кӧ лийме нерген могай шонымаш лийын?
– Тыгай нергенже шоненат омыл, очыни. Туныктышо лиям манын изинек паленам. Йоча годым шкенан ял мучашысе йоча-влакым погем шындем да пуйто возаш, лудаш туныктем ыле. Книгам пуэденам… Шукерте огыл ялыш мийымем годым пошкудо Юра манеш: «А тый шарнет, книгам пуэт, а мӧҥгеш кондымеке, содержанийым йодыштат ыле. Лудын отыл – мӧҥгеш колтет ыле…» «Тидыжым омат шарне», – манам. «Мый вет эре лудам ыле, палем, тый йодат», – манеш.
– Тыгай строгий улыда ыле аман?
– Тыгай лийынам витне (шыргыжеш — авт.). Сылнымутын вийже моткоч кугу. «Юл да Урал кундемласе калык-влакын литературышт» курсым туныктем. Татар литературым эртыме годым Муса Джалильын «Варварство» почеламутшым кажне гана лудмем годым шинчавӱд толеш. Уке, ом шорт манын шонем, но ом керт. Искусствын вийже тыгай кугу: мут дене тыге чоным тарваташ лиеш… А вет лудам кажне ийын, а кажне гана шинчавӱд лектеш… Тиде – сылнымутын вийже. А лудаш мый йӧратем, ик кечат лудде ок эрте.
– Тачысе сылнымут шотышто шонымаш могай?
– Кызыт поэзий дене утларак пашам ыштем, молан манаш гын драматургийыште мом каласышашым каласенам. Эре иктымак ыштыме ок шу. Марий поэзий дене ятыр статьям возенам, лирикым лончылымо шотышто тунемме пособийым савыктенам, кызытсе марий лирике дене книгам ямдылем. Позийна мемнан вияҥеш, кеч тудо ӱдырамаш чурияныш савырнен. Прозына, конешне, окшакла.
– Вияҥже манын, мом ыштыман?
– Тиде йодыш неле. Возышо-влак тӱҥ шотышто филологий факультетым пытарыше улыт, нуно литературыш толыт. Но кызытсе студент-влак марий йылмым сайын огыт пале, произведенийлам моткоч начарын лончылат. Шыжым, мутлан, «Ото» почеламутым тунемыныт, а кызытлан огыт шарне… Тыгай кончыш шуко. Содыки кызытсе тукым вестӱрлырак. Кӱлеш уверым писын муэш, но возымо йылмат, ойлымат моткоч козыра. Чылаштын огыл, но шукыштын.
– Пытартыш жапыште мо нерген чӱчкыдынрак шонеда?
– Мо нерген шоналтеш… Ийготым погымо дене утларак келгыш пурен шонет: молан илыш пуалтын, айдеме могай лийшаш, мом кӱлешаным ыштыме, кышат могай… Кажне эрдене, кунам пашашке икмыняр жап йолын ошкылам – мый олаште ом иле – , чылалан тазалыкым, пиалым йодам, калыклан – сай ончыкылыкым, эллан – тыныслыкым, родо-тукымлан – чон ласкалыкым. Кутыренак толам. Пытартыш жапыште шуко жапым шкетын эртараш логалеш, сандене шуко шонем.
– Тыланда кызыт тыге иктаж-кӧ тылана, шонеда?
– Шонем, эн ондак авам. Тудо 92 ияш. Паледа, тудо кызытат кажне эрдене марий тувырым чиен, ончылсакышым ӱшталын, юмоҥа ончылно кумалеш. Вара марий чиемжым кудашеш да тыглай вургемжым чия… Шӱжарем-влак, шонем. Ме юмылан ӱшаныше улына, ачам онаеҥ лийын.
– Илышыште эн тӱҥлан мом шотледа?
– Айдеме илышыштыже кум пашам ыштышаш, маныт: пӧртым чоҥышаш, пушеҥгым шындышаш, йочам ончен куштышаш. Тидым моткоч кумдан умылем. Лачак пӧртым чоҥымо отыл, а илыме кумдыкет кузе саемден шогенат, еш кӧргыштӧ могай сай сомылым виктаренат. Шке йочам ыштен ончен куштымо гына огыл, тиде шуко икшывым туныктен, чын илыш корныш лукмо, сайлан туныктен шогымо сомыл, тиде миссий шукталтын, шонем. Пушеҥге шындыме шотышто ойлаш гын, вес семынже тиде пӱртӱс дене гармонийыште лиймаш. Мый пеледыш да моло кушкылым моткоч йӧратем, йӧратем пакчаште шогылташ. Шуко пеледышем уло, нуно мылам вийым пуат, кумылым нӧлтат.
– Галина Никитьевна, шымлыме, туныктымо корныш шогалше-влаклан мом каласеда?
– Туныктымо пашаш ушнышылан – чытышым, пашам йӧратыме кумылым, сай лектышым. Шымлыме корныш шогалшылан – эре кушкаш, шке «мыйым» муаш, шке «чуриян» лияш. Ала-мом ӱшанен пуэныт гын, тиде ӱшаным сулышаш улат, мый шкеже лач тыгай улам. Кеч-могай пашаште чоным пыштен тыршет гын веле лектыш лиеш.
Г.Кожевникова
Фотом еш архив гыч налме
