Шучко сар тӱҥалмылан тений 22 июньышто 84 ий шуэш.
Тудо, чынжымак, шучко лийын, вет мыняр еҥын ӱмыржым лугыч ыштен?! Мыняр ава шочшыжым йомдарен?! Мыняр пелаш ден икшыве тулыкеш кодыныт?! А мынярын лишыл еҥыштым кушто тойымым алят кычалыт?! Пиалеш, кызыт тидым ышташ куштылгырак лийын. Молан манаш гын интернетыште тӱрлӧ сайтыште, «Шарнымаш книгаште», моло документлаште уверым пален налаш йӧн уло.
Теве Шернур поселкышто илыше Наталья Яндулова, кочажым, Иван Спиридонович Конаковым, кушто тойымым пален налмекше, тудын шӱгарышкыже миен толаш шонымаш дене икмыняр ий илен. Но тӱрлӧ амаллан кӧра тиде эре варалан кодын. Тений шонымашыжым шуктен кертын!
– Икымше майыште эр эрденак Ирина ӱдыремын ешыж дене шке машинашт дене кужу корныш тарванышна, – мутланымына годым каласкалаш тӱҥале Наталья Ильинична.
А корно лишылжак огыл. Нунылан Тула областьыш Белёв районышто верланыше Теремцы ял марте ик тӱжемат шӱдӧ километр наре кудалашышт кӱлын! Лач ты илем воктене 1942 ий 2 мартыште лийше ик бойышто кочажын ӱмыржӧ кӱрылтын. Тунам тудо 37 ияш лийын. Сарыш наҥгайымышт годым мӧҥгыштыжӧ, Шернур район Куэр ялыште, Наталья пелашыже кум шочшышт дене кодын.
– Тунам авамлан, Лизалан, 16 ий, Филипплан 14, Германлан 4 ий лийын. Ныл тылзаш изи ӱдыржӧ Нина мӱшкырыштыжӧ кодын. Нуно чыланат ӱмырышт мучко ачаштым шарнен иленыт да «шӱгарышкыже миен толшаш, вуйым савышаш ыле» манын ойленыт. Авамат тоштыеҥ-влакым уштымо годым эн ончыч ачажым пелешта ыле, – мутшым умбакыже шуя ӱдырамаш.
Палдарыме почеш, лачшымак кызыт тушко каяш кок амал таратен. Иктыже – Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан тений 80 ий темын. Весыже – тидым шотыш налын, 9 майыште, Сеҥымаш кечын, Шернур район Эшполдо ялыште обелискым почаш палемденыт. Верысе инициативе программе дене келшышын, тиде пашам ӱмаштак тӱҥалыныт да шонымашыштым тений илышыш пуртеныт. Обелискыш ончычсо ты сельсовет кундемысе Коньо эҥер воктене верланыше 18 ялын лӱмжым возымо. Туге, ял лӱм-влакым. А тушеч сарыш кайыше 378 еҥын лӱмжым (мынярым муын да рашемден кертыныт) шарныктышыш сераш йӧн лийын огыл. Сандене верысе клубышто Воин чап залым почыныт да нине фамилий-влакым тусо стендыш возеныт.
– Обелискым 9 майыште почаш мутланен келшенна гын, тугеже кочамын шӱгарышкыже тылеч ончыч миенак толаш кӱлеш, шоненам. Тудым «тышке кондымем» да тыгай шарныктышым почмым, тудым шарнен илымынам ончыктымем шуын. «Икымше Май пайремлан ныл кече канена, тугеже айда тиде жапыште миен толына», – темлыш ӱдырем, да Тула областьыш тарванышна. Тунам игече моторжак огыл ыле: йӱр йӱрын, лум лумын. Сайын миен шуаш йӧным ышташ йодын, эсогыл, пелен налме кинде шултышым пурлын, тоштыеҥ-шамычым уштышым. Тылеч вара чыла тиде кенета чарныш, кече лектын шыргыж ончале, да Будоговищыш ме ласкан миен шуна. Молан лачшымак тушко? Тудын деч 4 километр коклаште верланыше Теремцы, икмыняр моло изи ял-влак пытеныт. Тиде амал дене шӱгарымат тусо школ воктеке кусареныт.
Тиде илемыште Будоговище тӱҥ школ верланен, да кужу корныш тарванымыж деч ончыч Наталья Ильинична школ директор дене кылым ыштен. Санденак нуным тушто вученыт да моткоч порын вашлийыныт.
– Мыланна, тора гыч толшо-влаклан, вигак шокшо чайым, когыльым темлышт. Но мый школ вуйлатыше да завуч дене тунар мутланен омыл, кунар окна вес велне улшо обелиск могырыш онченам. Чонем вургыжын, шӱмем кӱлткен – тунар чот чочом дене вашлиймем шуын! Колымыжлан тений – 83 ий. Лач тынар ий тудын шӱгар ӱмбакше лишыл еҥже-влак кокла гыч иктат миен шуын огыл. Тиде амал дене кочам ончылно титакан улмемла чучы,н да шке порысем шуктымем шуын.
Икмыняр жап гыч ме совет салтак-влакын сӧрал тӱрлеман кӱртньӧ пече дене печен налме шӱгарлашкышт пурышна. Директор ден завуч мемориал, сар пагыт нерген каласкалат, а тиде жапыште Марина ден Ксения уныкам-шамыч шем гранит плиташте кугезе кочаштын лӱмжым возымым муынат шуктеныт да спискыште 210-шо улмыж нерген кычкыреныт. Чылаштым коден, мыят тушко писынрак кайышым, лап лийын шинчым да, лӱмжым возымо верым шыман ниялткален шортым, шортым…
Будоговищешке мийымыж деч ончыч Наталья Ильиничналан школ вуйлатыше плиталаште возымо фамилий-влакым сниматлен колтен. Тушто ӱдырамаш палымыла чучшо ятыр фамилийым ужын. Но нуным изиш йоҥылыш возымо лийын. Мутлан, Омелькин олмеш Амелькин, Четкарёв олмеш Четкаров да молат вашлиялтыныт.
– Тылеч вара мый «Память народа» сайтыште фамилийыштым кычалаш тӱҥалынам. Чылаштым муынам да Эшполдо кундем гыч 16 еҥым тушто тойымым пален налынам. Сайтыште тыгай уверым муынам: «26 февраля 1942 года в район Сороколетово (30 км юго-восточнее г.Белёв) прибыло 400 человек пополнения. В ближайшие дни должно начаться наступление». Ала нине салтак-влак мемнан республик гыч лийыныт? Молан манаш гын кочамын кредалме батальонышто марий республик гыч моткоч шуко еҥ улмаш. Сандене кӧмыт шке лишыл еҥыштым алят кычалыт гын, южышт тушто муын кертыт, шонем.
Мутланымашнам мучашлыме семын Наталья Ильинична тыге каласыш:
– Мый Кукнур шӱгарла гыч рокым намиенам да тусо шӱгарлашке пыштенам, тушеч тышке конденам. Рокым Эшполдо обелиск деке пыштен омыл, но тудым почмо годым туге чучын, пуйто тора шӱгарлаште кийыше мемнан вел гыч улшо мыйын мумо 16 еҥ чыланат чапкӱм почмашке толыныт, мо ышталтмым эскереныт да тауштеныт! Мый вет Будоговище шӱгарлаште нуныланат вуем савенам.
Могай ак дене тыныс илышна пуалтын, тидым кажныже палышаш да сеҥымашым кондышаш верч кредалше-влакым шарнышаш улына!
