Ешын идалыкше умбакыже шуйна. Тудын ик тӱҥ шонымашыже – шочшо икшыве-влакын чотыштым шукемден, элнан демографийжым саемдаш. Шуко шочшан еш-влаклан кугыжаныш пытартыш ийлаште тӱрлӧ полышым пуа.
Самырык ава-влакын кумыт да шукырак йочам ыштымышт куандара, ӱшаным пуа. Тыгай-влак кокла гыч таче иктыж дене мутланена.
Ик ӱдыр, кок эрге
Алёна Федорова Морко район Шеҥше селаште кум шочшан Михайловмыт ешыште шочын-кушкын. Кызыт шке ешыж дене Йошкар-Олаште ила. Кум шочшан ава.
Эн кугуракше – Маша, оласе 20-шо номеран школын 4-ше классыштыже тунемеш. «Ӱдырет шочеш гын, Маша лӱмым пу, Мария-шамыч илышыште виян улыт, манын ойла ыле бовой (ковай). Адакшым ӱдырна шочмо жапыште «Маша и Медведь» мультфильм лекте. Санденат дыр тыгай лӱмым пуэнна», – ойла Алёна.
Саша 2-шо классыш коштеш. Лӱмым ойырымышт годым адакат мом ончыктымыжым шымленыт: Александр – пеҥгыде, сарзе койышан пӧръеҥ. Могай лиеш, кызытеш ойлаш эр, но рвезе легом погаш пеш мастар. «Мемнан ачаж ден когыньнан тептерна ок сите, а тудо тыге писын шонен муэш», – куанен ойла Алёна.
Ик ияш да кандаш тылзаш Артёмым 29-ше номеран «Ший оҥгыр» йочасадын ясле группышкыжо кондыштарат. «Марий йочасад», воспитательже эре марла мутлана, рашемдыш ава. Изаже тудлан Артём лӱман йолташыжын лӱмжым пуэн.
Ешыштышт ача-ава марла кутырат, икшыве-влак умылат, но рушла ойлат.
Лучо кум йоча
Ешыште кумшо йочам ыштыме нерген мут лекмеке, самырык ава ончыч изишак кокытеланен. Тудо тунам Марий Элын калык артисткыже Нина Макарован вуйлатыме «Ныжыл сем» фольклор ансамбльыш коштын. Кызытат коштеш. Ыштем гын, аза дене мӧҥгыштак веле шинчаш перна, ансамбльым мондыман, шонен. А вес велым – такшым шуко шочшан ава лиймыже шуын. Молан? Тудо шкежат ача-аважын кум ӱдырышт кокла гыч эн кугуракше – тиде икте, а весыже – Маша ден Саша эре «изим», «чукайым» йодыныт.
«Кокыт олмеш лучо кум йоча лийже», – ойла кызыт Алёна да умылтара:
– Мый икшывына-влаклан эре ойлем: «Те огыда лий гын, кузе илена ыле?» Йокрок лиеш ыле». Ужыда ыле гын, кузе Маша изи шольыжым йӧрата! Кузе тамлын тудо ӱпша, манын ӱпшынчеш.
Туге шол, марий калык арам огыл ожнысек ойлен: йоча ешыш, сурт кӧргыш ямым пурта.
Паша
Пелашыже, Владислав, Йошкар-Олаште шочын кушкын. Изинек ачажын шочмо ялышкыже, Шеҥшышке, кудалыштын. Туштак Алёнам вашлийын, ешым чумырен.
Кызыт чоҥымо бригадыште, пӧртым леведмаште, тырша. Мастарлыкше ачаж деч куснен: пачерыштышт пырдыжым декоративный штукатурко дене шкежак пеш моторын йыген, тыгак плиткым опта. «Айда-лийже ок ыштыл, пашажлан нигӧат вурсен ок керт», – мокталтыш самырык ӱдырамаш.
Алёна кызытеш декретный отпускышто шотлалтеш. Но тений шошо гыч, самозанятый статусым налын, пашам мӧҥгӧ гыч шуктен шога. Вес семын кызытеш ок лий. Уке гын, кӧ йоча-влакым онча, кочкаш шолта, арулыкым эскера? «Артёмлан кум ий темымек, вара ончалына», – манеш. Икманаш, тачысе кечылан тудо – озавате, но паша дене садикте лектын коштедаш перна.
Кӧ онча?
Шочшышт-шамычым самырык-влак шкештак икте-весыштым вашталтыл-вашталтыл ончат. Коча-кован шкеныштын пашашт шуко: шкеныштын сурт-оралтышт, шӱдӧ наре мӱкшомартан пасекым кучат. Кӧн яра жапше уло, тудо шинча. Но тӱҥ сомыл, кеч-мом манза, ава ӱмбаке возеш.
Паша дене кӱчык жаплан кайымыж годым изи эргыштым кугуракышт дене, кӧн школышто тунемме сменыже келшен толеш, тудын дене кода. Я пелен налеш.
– Йоча-шамыч шкештат ваш-ваш ончат. Ме, мутлан, Артёмым ачаж дене ончен огына мошто гай веле чучеш. Акаже тудым йӧршын вес семын онча: нунын – лайки, видео, куштат, мурат, тӧрштылыт. Чылт спектакль, – чайым подылшыжла каласкалымыжым колыштат да пырля куанет.
Ансамбль
Школышто тунеммыж годымак Алёна кушташ йӧратен. Мастарлыклан ялысе тӱвыра пӧртын тӱрлӧ ийласе хореографше-влак: Павел Аптуллин, Марина Артемьева, Юлия Григорьева – туныктеныт. Кызыт, палемдышым, «Ныжыл сем» фольклор ансамбльын участницыже.
– Мылам ансамбльыште моткоч келша. Марий тӱвыра нерген тынар шуко пален налынам! Мемнан куштымашна-шамычат утларак калык куштымаш дек лишкырак. Вуйлатышына Нина Альбертовна эре уым кычалеш, теве у костюмым ургыктена. Южгунам ача-ава, ялышкат от тол, манын ойлат, но жап уке.
Ансамбль дене шуко вере лияш перна. Мутлан, «Марий кеҥеж» фестиваль годым кажне каныш кечылаште манме гай выступатленыт. Тений Москваште, «Россий» ончер-форумышто, ик арням эртареныт. Тунам Алёна йоча-влакым ончаш шӱжаржым йодын, варажым кӱсынеш кодын огыл: шӱжарже пашашке лекмеке, изи Кириллым шке шочшыж гаяк ончен.
Шуко шочшан ава
Шуко шочшан ава семын Алена Григорьевна кугыжаныш полыш дене пайдалана. Шукерте огыл у удостеренийым налын. Кумшо йоча шочмо годым пачерлан налме кредитышт лийын. Государствын ойырымо 450 тӱжем теҥге тудым петыраш моткоч лачеш толын.
Маша ден Саша иймаш секцийыш, англичан йылме кружокыш, писын лудмашке коштыт. Тӱлымӧ акын ужашыжым окса дене пӧртылтат. Тылеч посна тылзе еда тӱрлӧ выплатым наледа. Моло полышымат палемдыде ыш кодо: школышто кок гана яра пукшат, сухой паёкым пуат.
Машина
Федоровмыт ешыште машина, кузе ойлат, поян улмым ончыкташ огыл, а шупшыкташ. Тӱҥ шотышто – йоча-влакым: поликлиникыш, кружокыш, коча-ковашт деке унала, моло вере.
– Владик ик жап Йӱдвелыш пашам ышташ кайыш, а машина оза деч посна кодо. Иктаж-кушко каяш кӱлеш гын, ме икшыве-шамыч дене ола кӧргыштӧ маршрутко дене кудалыштынна, а ялышке – тӱрлӧ транспорт дене. Правам ондакат лийын, но рульыш шинчын омыл. Икана Марина йолташ ӱдыремым полшаш йодым, тудо корно правилым сайын пала. Куд шагат эрдене Озаҥ кугорныш лекташ кутырен келшышна. Мален кодын огыл мо? А 7 шагатлан уремыште автомашина шуко – шинчат шарла! Йӧра келшыме рвезыже ола тӱрыш луктын кодыш, тылеч вара олян-олян кудалышташ тунемым, – шарналта Алёна.
Кызыт вате-марий коктынат кудалыштыт: кӧлан пеш кӱлеш – машина тудлан логалеш. Алёнан мутшо почеш, кум-ныл йочан улат гын, транспорт кӱлешак.
Илыш нерген
35 ияш самырык ӱдырамашын еш нерген умылымашыже мыйымат, ятыр ийготан еҥым, илышым уэш аклен ончалаш таратыш. Теве кузе шона, теве кузе ойла:
– Ешыште иктаж тума тарвана але пелашышт подылеш гын, ӱдырамаш-влак вигак ойырлен каяш вашкат. Тидлан верчын ойырлен кайыман мо? Юмо йочам таклан ок пу огыл. Йочам ыштымек, молан ойырлаш? Тиде тыге лийшаш огыл, палыме ӱдыр-шамычланат мый тыгак ойлем. Можыч, ойырлымо олмеш шоналташ: ала тый шке титакан улат? Пӧръеҥлан сырен туманлен илыман огыл, а шке вияҥшаш, вашталтшаш улат.
Кушто – кумшо, тушто – нылымше
Умылышда, очыни, мо нерген. Тыге ойлымемлан мыйын унамат воштыл колтыш.
– Ой, уке!.. Вара: кушто – нылымше, тушто – визымше. Кажне гана лӱдат вет, йочам ыштымаш – тиде тыгай кугу ответственность, – манмеке, адакат воштыл колтыш: – Такшым роддомеш ӱпышкем пижыктыме заколкем монден коденам. А ик кечын Маша кенета тыгай мутым луктын пыштыш: «Мый вет тунам шӱжарым вученам ыле, а Артём шочын».
Коктын адак воштылына. Мый вашмутым вучышыла тугак шинчашкыже ончем. «Ой уке, кызытеш вуйдорык ала-мо торешлана…» манын, Алёна вуйжым рӱзале.
Тиде кызытеш… Адакшым йочан йодмыжо – шыште, маныт, тудын кумылжым кодыман огыл.
Лидия СЕМЕНОВА
Фотом еш архив гыч налме