Филологий шанче доктор Иван Григорьевич Ивановын «Мутвундынам пойдарна. Шуэн вашлиялтше мут-влак» книгаж гыч марла-рушла неологизм (у мут-влак) мутер гыч.
А
АВАВУЙ1) основатель. Марий литературын ававуйжо С. Чавайнын шочмыжлан кодшо ийыште 100 ий темын (М.К.); 2) вожак. Пий оран ававуйжо кенета чарналтыш.
АВАЛТЫК поддержка. Тендан деч мый нимогай авалтыкым вучымаш уке.
АВАЭЛ родная земля. Но мылам кызыт аваэлын куатше нимо деч шерге (В.П.). Тҥ. ачамланде, шочмэл.
АВТОКОРНО автодорога, трасса. Шупашкар ГЭС гоч автокорным ыштыме дене машина коштмык чот кугемын (МК).
АВТООЗА автовладелец. Тидым чыланат ‒ законодателят, страховатлышат, автоозат ‒ чытен кертдымын вученыт (МЭ).
АВЫЛ обычай. Ӱдыр налме авыл. Колышым ужатыме авыл. Профессор Аристэн аспирантуржын шкенжын ик авылже лийын: тудын кажне аспирантше капкультур занятийыш коштшаш ыле (Пӱр.).
АЖИ холодок. Пӧртйымачын ажи пуа.
АЗАПЛЕ беспокойный. Чачавийын оҥжым корыш ты азапле чоншижмаш (К.Г.).
АЗЫК запас. Кочкыш азык. Кочкыш келшыш, мудречын тошто азыкше гыч изиш подыльыч (Онч.).
АЙДАЙӦРАЗЕ равнодушный, безразличный, безответственный (о человеке). Айдайӧразе ‒ чын пашан педазе (В.К.).
АЙДЕМДУКЫМ род человеческий, люди. Ме таче раш каласен огына керт, могай вий тӱнясе илышым виктара, айдемдукымын пӱртӱс шинчымашыже тидлан але ок сите. Илен айдемдукым ош тӱняште, эсогыл кайыкланат кӧранен (В.К.).
АЙДЕМСӰРЕТ облик, внешность. Тыгай айдемсӱрет дене мом ойлышташ, мом туддеч налаш? (Онч.).
АЙДЕМСЫР нечеловеческий. Айдемсыр илышыште илен, тудо айдеме тӱсшымат йомдарен. Айдемсыр вийым пыштен гына, тиде нелылыкым сеҥен лекташ лиеш.
АЙДЕМЫДЫМЫЛЫК бесчеловечность. Йӧра ма уке, кертыт ма огыт, айдемыдымылык кӱчыштым ончыкташак тӱҥалыт (Пӱр.).
АЙДЕМЫЛЫК человечность. Профессорын ужаташ толмыжо мыйым моткоч чот ӧрыктарыш ‒ тиде тудын айдемылыкшым эше ик гана почын ончыктыш (Пӱр.).
АЙДЕМЫШЫВЕ человечество; род людской. Айдемышыве вияҥме корныштыжо у йыжыҥыш пурыш.
АЙЛАШ разбираться в чём-л., соображать, кумекать. Могай кечыште корныш лекшаш, сӱан ыштышаш, тунемаш тӱҥалшаш, мончаш пурымаш, ужалымаш-налмаш, кӱсын налмаш ‒ айлен каласалтын (МК).
АЙНЫК трезвость. Айнык илыш. Айнык йӱла.
АЙНЫМВЕР вытрезвитель. Теве милиций куча да петыра шке айнымверышкыже (Ю.Г.).
АЙО торжество. Тӱвыра пӧртыштӧ эрла айо погынымаш лиеш. Талешке кече ‒ марийын ик эн тӱҥ айо пайремже. 90-ше ийлаште тудым П. Аристэм шарныме айошко ӱжыч (Пӱр.).
АЙОЛЫК торжественность. Пайрем айолыкшо дене огыл, а ала-могай демократ шӱлышыжӧ, порылыкшо дене ӧрыктарыш (Пӱр.).
АКЛЫЗЕ критик; ценитель, оценщик. Повестьын ужашыже-влак савыкталтычат, аклызе-шамыч шылталаш пижыч (Онч.).
АКЛЫК ценность. Арвер аклык материальная ценность. Жап эртыме семын ты пашан аклыкше эше кугемеш.
АКЛЫММУТ отзыв, рецензия. Диссертацийлан аклыммут. Книгалан аклыммут.
АКРЕТГОТ старина. Акретгот жапыште илыш йӧршеш весе лийын.
АКРЕТЛЕ древний, античный. Йыван я имне кӱтӱм поктен конда, я акретле Чоткарым шарныктыше тумым але пӱнчым луктын шогалта (В.А.).
АКРЕТЛЫК древность. Марийын акретлыкшым шарналтыза, вара умыледа.
АКРЕТШАМ миф (лит.), древнее сознание человека.
АКРЕТЪЕҤ первобытный человек. Тиде курыкпомышышто акретъеҥ илен.
АКТӦРЛЫШ расчёт. Актӧрлыш окса дене огыл, а сату дене лиеш.
АКШЫНДЫК ценник, расценка. Сатун акшындыкше раш ок кой.
АКЫЛ разум. Акылетым йомдаренат мо?
АКЫЛАН разумный. Акылан-влак вес планетлаштат лийын кертыт.
АКЫЛАҤДАШ осмыслить. Йомак кугезе-влакын тӱҥ шонымашыштым арален ашна да нуным пойдарен, уэмден акылаҥден пӧлекла (МЭ).
АКЫЛВУНДО интеллект, интеллектуальное богатство. Калык ойпого ‒ марийын шергакан акылвундыжо. Совет кучем тӱвыранам тӱзландараш, акылвундынам иктеш погыстарен, адыраҥден кушташ йӧным пуэн.
АКЫЛЛЫК разумность, осмысленность. Тыйын тынар толашымашыштетше акыллыкше ок кой.
АКЫЛПОГО дарование, умственные способности. Юмын пуымо акылпогет уло гын, мо-гынат лектеш.
АКЫР беспросветность, безнадёжность, катастрофа, безысходность; безысходный. Акырыш логалаш. Пеҥыжалтыш Пепарий: ‒ Ойго, ойго! Акыр толын, кеч пытартыш сӧсна йолым шолтен коч (В.К.). Акыр пычкемыш вуча мемнам. Жапше ыле акыр (А.Б.).
АКЫРСАМАН светопреставление, хаос. Акырсаман толын.
АЛАК клевета, донос. Алакым ойлаш. Алакым возаш. Коҥлайымалне ‒ Марксын книгаже, кормыжышто ‒ алак (В.К.).
АЛАКЧЕ клеветник, кляузник. Аваем ыш ыште мыйым моло деч токмакымак, ындеже алакче йылме ок ыште окмакымак (В.К.).
АЛАЛ 1) милость, благодеяние; милый. Алалым ыште, Юмо. Южын шӱмжӧ кече семын алал тӱслан куана (И.С.); 2) духовная ценность. Самырык-влак алалым ӧрдыжтӧ кычалыт (Г.С.). Ик тукым гыч весыш тыгай алал чарныде кусна (Онч.).
АЛАЛВУНДО духовная ценность; внутренний мир человека.
АЛАЛГАШ заалеть. Чодыравуй алалга. Олма алалгаш тӱҥалын. Тҥ. чевергаш.
АЛАЛГУМЫЛАН милостивый, благосклонный. Алалгумылан родем-шочшем-влак!
АЛАЛГУМЫЛЫН милостиво, благосклонно. Тудо мыйым алалгумылын вашлие.
АЛАЛГЫН алым цветом. Мыйын пагыт ‒ кунам кас рӱмбалге пелйӱд марте алалгын кончен (Ф.И.).
АЛАЛЛАШ прощать (ММ). Алалле мыйым, йоҥылыш лийынам. Йоҥылышыш логалше еҥым алаллыман.
АЛАЛЛЫК благосклонность. Вуйлатышем шке алаллыкшым ончыктыш.
АЛГАШТАРАШ искушать; совращать, соблазнять. (Исусым) тушто нылле кече сотана алгаштараш тӧчен (ЛПУ).
АЛГАШТАРЫШ искушение; соблазн. Алгаштарыш темда. Алгаштарыш деч кораҥаш тӧчыза.
АЛГАШТАРЫШЕ МОДМАШ азартная игра. Сочиште алгаштарыше модмаш чот шарлен (МЭ).
АЛГАШТАШ искушаться; соблазниться.
АЛЕМДАШ покрасить в алый цвет. Ӱжара алемден кавадӱрым (Ф.И.).
АЛМАШ сменный. Эре пазар, эре пазар ‒ ик теҥге оксам веле кодын; эре паша, эре паша ‒ алмаш тувыр-йолашем веле кодын (Муро).
АЛМАШВУЙ заместитель. Министрын алмашвуйжо. Пӧлка вуйлатышын алмашвуйжо.
АЛМАШТАЛТМАШ 1) смена (процесс). Тукым алмашталтмаш. Курым алмашталтмаш; 2) чередование (линг.). Йӱк алмашталтмаш.
АЛМАШ УЖАШ запасная часть, запчасть. Тракторлан алмаш ужаш ок сите.
АЛМАШЪЕҤ дежурный. Классысе алмашъеҥ. Полицийысе алмашъеҥ.
АЛТАҤГЕ величавый; величественный. Алтаҥге Юлэҥер. Алтаҥге программе. Алтаҥге марий чодыра.
АЛТАҤДАШ возвеличивать; восславлять. Шочмэлым алтаҥдаш. Шочмо калыкым тудын кажне эргыже алтаҥден шогышаш.
АЛТАҤДЫМАШ возвеличивание; восславление.
АЛТАҤЫН-КУГЕШНЕН величаво-гордо. Тыштат финн-угор-влак иленыт вет. Теве мо нерген шоненам алтаҥын-кугешнен шогалше Карпат курыкым эртыме годым (Пӱр.).
АЛТЕ великий, исполинский; грандиозный, громадный. Алте сӱретче. Алте шанчызе. Алте чоҥыш. Алте паша. Конаков йолташ пеш алте кышам коден (ЙК).
АЛТЕШТАРАШ возвеличивать. Мутат уке, тыгай еҥ-влакым моктен-чаплештараш, суапландараш, кугештараш, алтештараш кӱлеш.
АЛТЫЛЫК величие, величественность. Саманын алтылыкше ‒ Сеҥымаш.
АЛЧЕ посол. Финляндийыште Российын алчыже. Марий калыкын алчыже-влак Шыде Йыван кугыжа деке миеныт. Кодшо арняште Марий Элыш Финляндийын алчыже толын коштын (Куг.).
АЛЧЫЕҤ дипломат; сотрудник посольства. Вашлиймаште Венгрийын кылгудыжо гыч ик алчыеҥ лийын.
АЛЫКСЫР нечистоплотный (ММ). Алыксыр еҥлан чер вашке пижеш (ММ).
АМАЛКАЛАШ заниматься предпринимательством. Кызыт чылан амалкален толашат.
АМАЛКАЛЧЕ предприниматель. Амалкалче-влак пашаштым каҥашаш погыненыт.
АМАЛКАЛЫМАШ предпринимательство; предпринимательский. Амалкалымаш деч посна таче ончык каяш ок лий. Амалкалымаш паша дене пӧрдеш.
АМАЛЧЕ используемый в качестве повода, предлога. Шкеже (Элвий) амалче шергашыжым кудашеш да окнаш пышта (Ю.Г.).
АМАНАТ заложник. Пошкудо кундемлаш керылт пурымо, нуным толымо, кул ден аманат-влакым кучымо деч посна кокла курымласе марий-влак илен огытыл (Онч.).
АМЫРТЫШ помарка. Тетрадьыштыже эртак амыртыш веле.
АНДРИГОЧКЫШ полдник. Кажныжым пушеҥге укшышто сакалтыме кечывал ден андригочкыш вӱдылка вуча (Ф.М.).
АНДЫК убогость, нищета, нищенство, скудость. Андыкыште илаш. Андыкеш мерчаш.
АНЫК сбережение, накопление, запас; экономия. Аныкем уло изишак. Паша анык. Аныкым тений погышым.
АНЫКАН экономный, бережливый. «Уто логар» манын огеш вурсо ыле, илыше кодеш гын аныкан ачам (В.К.).
АНЫКБАНК сбербанк. Оксамым аныкбанкыште аралем.
АНЫККАССЕ сберкасса. Ондак оксам аныккассыште кученыт.
АНЫКЛЕ экономный, экономичный. Аныкле паша. Аныкле илыш. Аныкле моторан машина.
АНЫКЛЫКЕШ прозапас. Корнылан аныклыкеш налаш.
АНЬЫКЛАШ загородить, обнести изгородью. Вет огеш лий аньыклаш тошто печым, йолгорныжым пелке савырен (Ф.И.).
АҤЫРАЛАНАШ глупить, делать глупости; дурачиться. Аҥыраланенак, илышыжым кошартыш.
АҤЫРАШТАШ поглупеть, отупеть. Тек ынышт ман: аҥыраштын сузо, шке мурыжо йӱкеш ‒ мемнам кунам колеш? (В.К.).
АПА пламя, пламень, огонёк. Кинде нерым апашке пыштен, ме Тулава, Тулводыжын полшымышт дене пурлыкын чонжым пӧлеклена (Онч.).
АПШАТЧЕ кузнечный. Апшатче паша. Япык ӱмыржӧ мучко апшатче илышыште пӧрдӧ.
АР I 1) совесть; приличие, порядочность. Арже уке. Аржым йомдарен; 2) нравственность, мораль. Йолко еҥ, оксаҥын, пазареш пунаҥын, аржымат ужален кертеш (Ф.И.). Ар деч посна илаш ок лий.
АР II соображение, толк. Туге йӱын шынден, нимо аржат кодын огыл. Шоҥгемынам, аремат ынде пыташ тӱҥалын.
АРАЛТЫШ оберег. Тӱр акретгодсо марийлан аралтыш семын лийын (Онч.).
АРАЛЧЕ защитник. Эл аралче. Аралче кече.
АРАМШОМАК поклёп, напраслина, навет. Арамшомаклан вет лӱмын статья уло (Ю.Г.).
АРАН I малодушный. Лӱдшӧ еҥым аран чонан маныт (Ф.И.).
АРАН II табун. Имне-шамыч коштыт аранышт дене (Ӧ.Б.).
АРАНЛАНАШ сбиться в табун. Мыйын имнем тудын имне дене аранланен улыт, эре иквереш коштыт (Ӧ.Б.).
АРВЕРНУМАЛШЕ носильщик. Арвернумалшын оравашкыже чемоданжым пыштышым, да тыгеракын поезд деке каяш тарванышна (Куг.).
АРВУЙ мыслитель, мудрец; аксакал. Арвуй-влак пече воктене ала-мом каҥашен шинчат. Чалӱпан арвуй-влак, ӱстел йыр погынен шинчын, илыш радамым пеш шергелат.
АРДЫМЕ неприличный; безнравственный, аморальный. Ардыме койыш-шоктыш. Ардыме илымаш.
АРДЫМЫЛЫК непорядочность; безнравственность, аморальность.
АРКАМБАЛ возвышенность (геогр.). Виче аркамбалне чашкер кушкын шогалын.
АРКАНЛАШ заарканить. Имньым кандыра дене арканлен кучышт. Ӱдырым арканлаш. Рвезым арканлаш.
АРМАЙ палач. Кӱзанӱштӧ дене тудын тупшым, кӱзӧ дене пӱчкеден армай (О.И.). Вурсым Москошто таптен товареш, налын Чарлаште армайым тареш (В.К.).
АРСЫР глупый, бестолковый; неразумный, тупоумный. Арсыр айдеме. Мемнан вуйлатышына ялт арсыр.
АРТАМАН станок. Пӧрдымӧ артаман. Артаман дене ожно вынерым куэныт.
АРТЕМ вешалка. Пальтоэтшым артемыш саке. Тҥ. ишке.
АРТЕМЕР гардероб, гардеробная.
АРТЕР механизм (ММ). Пудештарыме артер. Шагат артер. Машинан артерже.
АРТИСТЛАНАШ кривляться, паясничать, ломаться. Анис Аня эше шокта, Лазыр Эчук артистлана (Ю.Г.).
АРТЫК I излишество, излишек. Мылам артыкше ок кӱл. Кычалтылеш: мочоло лийын артык, кузе ышташ кӱлеш, кузе каяш (В.К.).
АРТЫК II промысел. Артыкыш кошташ. Артык дене пӧрдаш.
АРТЫК III совесть. Икте-весым шӱктарат, игылтыт, мыскылат, лапкаҥдат. Артыкыштым монденыт.
АРТЫКЛАНАШ промышлять. Артыкланен кошташ.
АРУАҤДАШ навести порядок, чистоту; прибрать. Ончо, илыме вержым теве кузе аруаҥден шынден.
АРШАШ гирлянда. Тул аршаш. Лампычке аршаш.
АРШЫНПОНДО аршин (приспособление для измерения длины). Кинде мешакым сакалтен, аршынпондым тоялен.
АРЫК I сухощавый. Чурийже арык.
АРЫК II вешняк. Пӱяште шошылан арыкым почыныт. Кугу вӱдыштӧ арык гыч вӱдшӧ эре йоген шога (ММ).
АРЫМ заём. Кугыжаныш арым. Арымеш пуаш.
АСАМ наговор, всякая всячина; пасквиль. Азапым чыташ лиеш, асамым ок лий (Ӧ.Б.).
АСАТ несложное, лёгкое (о деле); проще простого, не составляет труда. Пашам ышташ асат (Ӧ.Б.). Асат пашам кеч-кӧат йӧрата (ММ).
АСУЛАШ обслуживать. Сатум налаш толшо-влакым сайын асулат.
АСУЛЫМАШ обслуживание. Рестораныште асулымаш Европысо кӱкшытан.
АСЫЛ роскошь, великолепие. Асылыште пӧрдалаш. Асылыште илаш.
АСЫЛА роскошный, великолепный. Асыла илыш. Кӱрен вӱльын чомаже асыла йорга лийгечет (ММ).
АТАУ пучина, бездна. Теҥыз атау. Сандалык атау.
АТЕР капкан старинный, ловушка. Атерым шындаш. Атерыш логалаш.
АТЛАМА скоба. Атламам пушеҥгеш кырат торлымо деч (Ӧ.Б.).
АТМА ловушка, западня, сеть. Мошенникын атмашкыже логалаш.
АТМАЛАЛТШЕ переплетённый, перекрещённый. Пасушто верын-верын атмалалтше лап вер-влак улыт (Онч.).
АТМАШУЛДЫРАН перепончатокрылый (биол.). Кутко атмашулдыран тӱшкашке пура (МЭ).
АТОМВАШТАРЕШЛЕ противоатомный. Атомваштарешле вӱдйымал пуш. Атомваштарешле демонстраций.
АТОМЛО атомный. Атомло энергий. Атомло бомбо. Атомло сар.
АЧАЛӰМ отчество.
АЧАМЛАНДЕ САР отечественная война. Кугу Ачамланде сарыште шуко марий еҥ элна верч вуйжым пыштен.
АЧАНСАР отечественная война. Мыняр калык ила мландымбалне, ачансареш мыняре йомын? (Ф.И.).
АЧЫВИЙ вертихвостка, ветреница, легкомысленная женщина. Эй, ачывий, шып лият, уке?
АЧЫВИЙЛАНАШ кокетничать, заигрывать. Мом ачывийланен коштат?
АШ I успех, достижение, удача. Пашаштыда аш лийже. Илышыштет ашым тыланем. Ваштареш улыт нуно, кӧ еҥын ашыжым ласкан ончен ок керт (Пӱр.).
АШ II память. Ашеш кучаш. Ашыште ашнаш.
АШАК ненастье, непогода, слякоть. Таче ашак, йӱр йӱреш, лум лумеш (Ӧ.Б.).
АШАКА ненастный (о погоде); нечистоплотный (о человеке). Ашака кече. Ашака айдеме.
АШАШ I содействовать, посодействовать; подсобить. Нимо денат ашен ом керт (Ӧ.Б.).
АШАШ II мчаться, нестись. Ончыкем ончальым ‒ имнем аша, шеҥгекем ончальым ‒ ялем кодеш (Муро).
АШКЫН усердие, прилежание (ММ). Тунеммаште ашкыным ончыкта.
АШКЫНАШ усердствовать, проявлять усердие. Паша ышташ ашкына (Ӧ.Б.).
АШКЫНЕН усердно, прилежно. Пашам ашкынен ышта. Школышто ашкынен тунемеш.
АШЛАШ пожелать успехов. Кажне толшым йӱктыза ашлен (Ф.И.). Ала Юмым ашлен моштен омыл, ала мо, тулава поген наҥгайыш (Онч.).
АШЛЕ питательный, сытный. Ашле кочкыш аш лиеш (ММ).
АШЛЫК питательность, сытность. Шылын ашлыкше кугу.
АШНЫМЛУДО домашняя утка. Икте ашнымлудым, весе пачам пуаш сӧрыш (Онч.).
АШТАРАШ угнетать, притеснять. Тидлан кӧра Ахан ден Изабелл… тудым (Элиам) чыла семынат аштареныт (БЛ).
АШТЫК прогресс. Тудын пашаштыже ала-могай гынат аштык шижалтеш.
АШЫК мат (мягкая подстилка).
АШЫКЛАШ закрыть матом окно, т.д. Игече левылан кӧра окнажымат ашыклен огыл (Онч.).
АШЫНДАРАШ вспоминать, припоминать. Кугезе-влакым ашындараш. Изи годсым ашындараш.
АШЫНДАРЫМАШ воспоминание. Йоча жапым ашындарымаш.
АШЫҤДАРАШ ускорить (дело). Пашам ашыҥдараш (Ӧ.Б.). Тҥ. писештараш, вашкен ышташ.
АЯ печаль, боль душевная. Чоныштем ала-могай аям шижам. Шӱмем ая нулта.
АЯР I ретивый, рьяный, страстный; горячий, азартный, пылкий. Пашалан аяр. Аяр имне. Аяр айдеме.
АЯР II незаживающая, болезненная рана. Аяр чӱнча. Аяр кокша. Аяр чӱнча пеш корштыктышо лиеш (ММ). Шӱм-чоным кормыжтыш аяр пышкем (В.К.).
АЯРГАШ отравляться, отравиться. 20 ий ончыч поэт Зиновий Краснов аярген колен (Куг.).
АЯРЛЕ: аярле бомбо ядерная бомба. Тугае тымык мыланна кӱлеш: йоча кӱза гын олмапуш кыртмен, аярле бомбын кӱдырчӧ йӱкеш олмала кӱрлын ынже воч волен (В.К.). Ачажын оҥыштыжо кӱзӧ дене модын, кышка аярле бомбым, Тылзыш кӱзымек (В.К.).
АЯРМУЖО тиф. Тыгеракын мыйым да капкылемым аярмужо чер шуарыш (Ю.Г.).
АЯРТАШ 1) подстрекать, подзадоривать. Рвезым аяртылме ок кӱл; 2) отравить.
АЯРТЫМАШ подстрекательство. Калыкым кучем ваштареш аяртымаш южыштлан кызыт тӱҥ сомылышкышт савырнен.
АЯРТЫМЕ отравленный. Пуля дене ок коло, аяртыме шомак дене пуштман. Пеш кугу кумдыкышто южвӱд аяртыме лийын (МЭ).
АЯРТЫШ I подстрекательство. Аяртыш дене ит толаше ‒ порыш ок шукто.
АЯРТЫШ II отрава. Кочкышышкыжо аяртышым пыштен. Умдыла пошымо деч шавыме аяртыш ӱпш шарлен (МЭ).
АЯРТЫШ ГАЗ отравляющий газ. Империализм сар годым шуко еҥ аяртыш газ дене колен.
АЯРТЫШЕ подстрекатель. Сарлан аяртыше-влак вуйым нӧлтат.
АЯШ соблюдать, блюсти. Ялыште улшыжо, те чодыраште улыда манын, пӱтым аяш огыт тӱҥал (М.Ш.).
Б
БАЯНЧЕ баянист. Олымбалне баянче деч тораштат огыл ӱдыр-влак шинчат (Ю.Г.).
БИЗНЕСЪЕҤ бизнесмен. Бизнесъеҥ-влак рестораныш погыненыт.
БОРТУЖАТЫШЕ бортпроводница, стюардесса. Бортужатыше кофем пуэден коштеш.
(умбакыже лиеш)
