Юлсер кундемысе Йывансола ялын эргыже, Россий Федерацийысе общий образованийын почётан пашаеҥже, Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже, туныктышо, историй науко кандидат, доцент, Марий кугыжаныш университетын Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе коммуникаций институтшын директоржо РОДИОН ЧУЗАЕВЛАН 24 июньышто – 60 ий. Лӱмгече вашеш тудын дене тыгай вашмутланымаш лие.
– Кумылда могайрак, Родион Иванович?
– Сай, ласка, поро кумыл. Вес сай огыл кумыллан амалжат уке, шонем. Тыгай ийготыш шумек, ала-могай мардеж гай кумылым вашке вашталтылаш вес сомыл уло.
– Айдемым умылаш манын, тудым йоча пагытышкыже пӧртылтыде огеш лий. Тудо жап гыч могай тат эн чот лакемалт кодын, кызытат, уке-уке да, шарналтеш?
– Ой, моткоч тау – сай, чонлан келшыше йодыш. Кужунракынат ойлен кертам. Йоча пагыт волгыдын вуйышто кодын, ала-можым посна ойырымат ок шу. Икымше сентябрьыште школыш ошкылмым ик гана веле огыл, но моткоч сайын эртак шарнем, да ала-молан тиде кечын туге сайын чучын: игече шокшо, кече онча, а мый, ош тувыран, йошкар галстукан, изирак годымжо октябрятский значокан, школыш ошкылам… Школ дене кылдалтше тыгай волгыдо тат шуко: йошкар тисте воктене шогымо, очыни, сайын тунеммылан да молат. Ача-авам дене кылдалтшат волгыдынак шарналтеш. Ом пале, ала вич ала ныл ияш лийынам, авам дене, кидым кучен, таҥасен куржына. Мыйже авамым ончылташ тӧчем… Тиде ик тичмаш улмо шижмаш кызытат чоным ырыкта. Ачам дене коктын гына шуко гана мутланымашым, каҥашымашым компьютерыште файлым лукмо семын кызытат шарналтем. Юмыйӱла, историй да моло нергенат. Шарналтем леве йӱрым. Коштымо шудым капка ончылно удырен поген шуктет веле – леве йӱр тӱҥалеш, а тудын деч шылме ок шу, мӧҥгешла, йӱр йымаке нӧраш лектын шогалат – ласка веле… Фотографироватлаш моткоч йӧратенам. Профессиемат тыгай лиеш манын шоненам, эсогыл пединститутыш тунемаш пурымеке, фотограф Йыван Речкин деке кружокыш коштынам, фотокружокым вӱдышылан удостворенийым налынам.
– Туге гынат…
– … ачам ден авам мыйым вузышкак шӱкеныт. Тау нунылан, ешемлан – кӧ пеленем лийын чылалан – мыйым илаш туныктеныт.
– Вуз деч вара икмыняр жап школышто туныктенда, а вара аспирантурыш пуренда… Аспирантурыш пураш мо таратен, молан тидым вуз деч вара вигак ыштен огыдал?
– Вигак аспирантурыш каяш… очыни, тудыжо лийынжат огыл ала-мо… Тыгай ойжат лектын огыл, вуйышкыжат пурен огыл. А вот школышто…
– … келшен огыл?
– Уке, келшен. Просто ала-могай татыште шижын шуктымо: ала-мо ок сите. Юмо вуй тазалыкым пуэн гын, айдеме тудым кучылтшаш, шонем. Кольмо але плуг дене пашам ышташ гын веле нуно йылгыжаш тӱналыт, а паша деч посна кият – рӱдаҥыт. Вуйым кучылташ, тудым виктараш, сайын пашам ыштыкташ кӱлеш, уке гын тудо «рӱдаҥеш».
– Кандидатлык диссертаций темыда – «1917-1918-ше ийлаште марий национальный толкын». Молан лач тиде йодыш?
– Аспирантурышто тунемаш пурымеке, научный вуйлатышем Ксенофонт Никонорович Сануков йодын: «Мом шымлынет?» Марий писатель-влак, тӱвыра вияҥме оҥай ыле манын каласенам. Тудо «Марий толкын нерген палет? Лудынат?» шыргыжалын. «Уке» вашмутемлан «Тугеже шымлаш тӱҥал» манын.
– Молан Тыланда тудо жап оҥайын чучын?
– Кажне жапыште ала-могай йодыш-шамыч тӱжваке лектыт. Шарнем, Пӧтъял школышто тунемме годым тусо марий йылме кабинетыште марий писатель-влак пелен Йыван Кырлян портретше лийын, тудын шочмо да вес тӱняш кайыме жапше ончыкталтын. Ончем: илыш дене сар жапыште чеверласен, тугеже сарыште колен манын шоналтет, а вара пален налат – уке. Йодыш лектеш: молан? Тыгай йодыш шуко.
– Марий толкын дене кылдалтше пашам эше шуяш лиеш, очыни…
– Аспирантурышто тунемме годым тунам кумдан палыме илалше шанчыеҥ, лӱмжым ом ойло лӱмынак, марий толкын нерген шымлаш тӱҥалмем колынат, чевергенак, икана каласыш: «Тиде теме дене мо лиймым мый чыла ыштенам, угычшо мом пургедыда?» Тыге манме мылам чонешемат огыл, вуешемак перныш… Ик темымат тӱҥалтыш гыч мучаш марте шымлаш ок лий, эре уым муаш лиеш, лиеш огыл, а кӱлеш. Сандене «Тиде темым мый петырышым» манаш – йоҥылыш. Пример. Ала-мыняр гана монографийыштем да статья-влакыштем возенам ыле: тыгай-тыгай документым кычалынам, но муын омыл. Иктаж латвич-латшым ий эртымеке, госархив гыч документым Торъялысе фондышто мумо нерген увертареныт. Ну куаненам! Ынет шуйо гынат, шуяш логалеш. Шымлыман, возыман. Вет толкын варажым умбакыжат лийын, 1917-1918-ше ийыште чарнен шогалын огыл.
– Марий национальный толкын: шымлымыда жапысым да кызытсым таҥастараш лиеш мо? Кызыт тыгай толкын уло?
– «Марий толкын» манмым – кеч кавычкыш налза, кеч ида нал – изиш кумдаракын ончаш темлем. Тыгай точный критерийым (калык гыч мыняр процентше тушко ушнен, мероприятий-влак эртымым да молым) налаш гын, кызыт тудо уке манаш лиеш. А вес семынже ончалаш гын, лӱмынак ала-куш кудалышташ ок кӱл, вет кызыт интернет или цифр йӧн уло. Телефон полшымо дене «кугыварням» шындена, «шӱмым» темдалына да моло тыгай действийым ыштена – тиде ме тыге тушко ушнена огыл мо? Ала-могай йодыш шотышто шкенан отношенийнам ончыктена. Марий калык погын-влак. Ныл ийлан ик гана Марий калык погын эрта, тушко погынена. Тиде толкынын ик показательже. Южо калыкын уке, а марий калыкын уло. Мер каҥаш пашам ышта, верлаште тудын пӧлкаже-влак улыт. Сандене «уке» манаш мый ом тошт.
– …но…
– Молан но? Но деч посна. Кызытсе илышым 1917-1918 ийласе дене таҥастараш гын, тудо весе. Тугеже толкынын характержат весе лийман, лач тугаяк огыл. Тунам йодыш весе лийын, а кызыт – весе. Мо эше куандара веле огыл, а ласкан тидын нерген кеч-могай площадкыште ойлен кертам: йот элысе дене таҥастарымаште, эсогыл 1917-1918-ше ийлаштат, 90-ше ийлаштат, марий калык кучемым вашталтыме шотышто йодышым нӧлталын огыл да кызытат тыгак. Мо верч тугеже лийын? Адакат тунамсе семынак – тунемме пашам, тӱвырам вияҥдаш, тоштерым почын ончыкташ, школышто марий йылмым туныкташ. Кызыт институтыштынат, МарНИИЯЛИ-штат цифр аланыш марий тӱвырам да йылмым цифр аланыш лукташ толашена… Тиде пашамак ыштена, илыш да технологий гына вашталтын.
– А еҥ-влак, кузе шонеда, тусо толкынын да тачысе: ойыртем уло? Тунам виянрак, лӱддымырак лийыныт але ты шотышто каласаш йӧсӧ?
– Уке, йодыш мыняр йӧсырак, тунар оҥайрак шоналташ. Айста ончалына: кудалше автомашинан ораваж йымаке тӧрштышӧ еҥ лӱддымӧ мо? Ораде, туге? Сандене толкынысо еҥ-влак тунамат, кызытат окса верч огыл тиде сомылым ыштат, а шонен да кӱлешлык дене. Лач тыгай лийыныт Валериан Васильев, Леонид Мендияров, Владимир Мухин, Павел Глезденёв да молат. Тыгай улыт кызытат университетын, МарНИИЯЛИ-н, пашаеҥышт да молат. А СВО-што: ош кугу буква дене «МАРИ» возыман танк кудалеш! Тидым ойлем, да могыр коваштылан ковы-ж-ж чучеш. Кунамже «национальный толкын» сай огыл, маныт. Молан сай огыл? Тудо вет вес калык ваштареш огыл, тиде шке калыкым, пошкудо калык-влакым пагалымаш.
– Те кугу да моткоч кӱлешан, поснак – марий калыклан, тунемме верым ынде латкок ий вуйлатеда. Ончыкылык виян марий интеллиненцийым куштышо тиде апшаткудо виян лийже манын, могай пашалан тӱткышым ойыреда?
– Ийжым огына шотло, молан манаш гын кушеч шотлаш ом пале… Туге, институтым 2013 ий гыч вуйлатем, а тиддеч ончыч – тӱвыра факультетым, эше ончыч – Марий образований институтышто марий кафедрым. Кузе вот шотлаш? Чылаже коло вич ий лиеш. Марий интеллигенций. Моткоч кугу тау тиде мутлан, интеллигенций манмылан. Могай темылан тӱткыш? Иктым гына каласаш ок лий: чыла пуртыман – технологийымат, йылмымам да шуко молымат, эсогыл инфраструктур пашамат.
«Интеллигенций» мут деке пӧртылам. Иктаж кок-кум арня ончыч мемнам – иктаж шым-лу еҥым – ректорна Михаил Николаевич Швецов погыш лач тыгай повестке дене: кӧ тыгай интеллигент кызыт, интеллигент уло мо, уло гын, могай тудо лийшаш, а могай лийшаш гын, мом ыштышаш?.. Ужыда, угычын, иктаж коло-кумло ий гыч, эсогыл шукырак эртен, кунам интеллигент нерген ойлымым чарныме, а ме кызыт уэш тиде мутым шарнаш тӧчена. Тунамсе критерий дене ончаш ок лий, молан манаш гын, мутлан, айтишник кӧ тудо тугай, интеллигент?
– Кӧ пала…
– Во-от – кӧ пала. Сандене ты шотышто угыч тӱҥалман.
– Мыйже, Родион Иванович, шукертсек теве мом шонен коштам. Калык ончылно ойлымыда моткочак келша, эре колыштмо шуэш. Чоныш пыштен, сылне ойсвыртышым муын ойледа, кумылым савыреда. Кушеч тыгай мастарлык?
– Икымше – тау. Кокымшо – тыгай мастарлык мыйын уке. Чынак. Нимогай кадыргылмаш огыл: шкемым тыге аклем. Но марий йылме – шочмо, ялысе йылмем, волжский кундемысе диалектем. Весыже. Очыни, моторын ойлен ом мошто гынат, но тудо чон гыч лектеш, молан манаш гын ойлымемлан шкеже моткоч ӱшанем.
– Историк улыда гынат, чоныштыда лирике, романтике шӱлыш уке огыл…
– Чын.
– Ала почеламутымат возеда?
– Возенам. Армийыште служитлыме годым авамлан серышыште марла почеламут-влакым серенам. А романтике… наверне, койыш-шоктыш тыгай. А вес семынже кузе? Ончыза, институтна могай! Тыштак йылмызе ден литературовед-влак, тыштак музеолог, эксурсовод, библиотекарь-шамыч, тыштак тӱнямбал кыл, рекламе… Санденак шке семын кеч изишакше нунын деке кажне специальностьыш «тӱкнаш», нуным умылаш тыршем. Эсогыл кызыт мурызо-влакым туныкташ тӱҥалынна, сандене кузе романтик от лий? (авт.: шыргыжеш).
– Илышыштыда эн тӱҥлан мом шотледа?
– Занятийлаште кӱлеш годым классический мехнический схематичный висам сӱретлаш моткоч йӧратем. Тыгайым, лудо нераным, йоча годым кевытыште ужаленыт. Ончыза, кудыжо сеҥа, кудыжо кӱлешанрак манын ончыкташ образно сӱретлем. Йодмыдам кызыт тышке савырем. Уло кажне еҥын, ӱшанем тыге лийшаш, кушечын вийым налаш. Мылам тиде вийым лишылем-шамыч пуат. Мӧҥгыштӧ. Вийым пуа еш. Тыге огыл гын, айдеме чара кодеш.
Г.Кожевникова мутланен
Фотом Интернет гыч налме
