Ойлышаш шомакем уло
Мый Марий мландеш шочын-кушкынам. Тыштак шинчымашым налынам, пашам ыштем, йӱын-кочкын илем. Шагал огыл ийготым погенам, но, чоным почын каласем, марий кугыжаныш кузе ышталтмым пеш начарын палем. Шотан айдеме лийнет гын, шочмо калыкетын эртыме корныжым – автономийым ыштымаште Марий мландын шочшышт-влак кокла гыч кӧмыт кугу надырым пыштеныт, уш-акылыштым вияҥден, умбакыже кузе тыршеныт – кажнылан сайын палаш кӱлеш.
Кажне ийын Марий Элнан шочмо кечыже палемдалтеш. Кӱлеш волгыдын, кумдан да пайдалын тиде пайремым эртараш. Южгунамже ала-молан начарын гай чучеш Поснак самырык тукымлан оҥай да ушеш кодшо лийже. Историйым сайын от пале гын, мероприятийым кумдан да пайдалын эртараш лиеш мо?
Икымше Марий автономийым вуйлатыше нергенат калыкыште пеш шагал ойлалтеш. Тунамсе моло чолга мер пашаеҥ-влак нерген мут моткоч шагал йоҥга. Шуко еҥ дене тиде темылан кутырымек, южышт ойлат: «Ала, ом пале. Нигуштат возымым ужын омыл. Школыштат туныктен огытыл». Поснак Иван Петрович Петров нерген моткоч шагал палена. А вет тудо марий кугыжанышым ыштымаште пеш кугу пашам вӱден шоген. Чаманаш логалеш, илыш пуламыр жапыште тудын да пеленже лийше йолташыже-влакын калыклан кӱлшӧ пайдале пашаштым осал могырым гына ужаш тыршеныт. Тидлан кӧра нунын ӱмырыштым кошартеныт.
Шонымашем Йошкар-Оласе Морко вел ушемлан радамлен каласышым. Землячествым вуйлатыше Валерий Андреев да молат оемым сайлан шотлышт. Паша радамым чоҥышна да пашалан пижна.
Ӱмаште икымше июльышто, тӱшкан погынен, Озаҥ олашке мийышна. Эн ондак Архангельский шӱгарлаш пурышна. Тушто XX курымын 30-шо ийлаштыже репрессийыш логалше да лӱен пуштмо ончылъеҥ-влаклан шарнымаш пырдыжым шогалтыме. Марий мландын шуко шочшыжын лӱмжӧ тушан возалтын. Иван Петрович Петровын лӱмжымат ончыктымо. Тыштак Морко мландын вес эргыже – В.А.Мухин – курымашлык омо дене мала. Кок талешкын лӱмвозыктышыштым шочмо ялышт – Шеҥше да Тыгыде Морко – таве гыч кондымо вӱд дене шӱялтышна.
Мыйын шонымаштем, тышан И.П.Петровлан посна чапкӱм шогалтена гын, пеш сай лиеш, тудо мийыше тӱрлӧ калыклан марий талешкына нерген ушештараш тӱҥалеш ыле.
Вара кокымшо Марий погын эртарыме зданий ончылан чарналтышна. Погын делегат-влакым порын шарналтен, чапкӱ пелен пеледышым пыштышна.
2013 ийыште Марий автономный областьын икымше председательже И.П.Петровын шочмыжлан 120 ий темме лӱмеш шочмо Шеҥше села покшелне бюстым шогалтыме, кумда научно-практический конференций эртаралтын. 2023 ий 13 декабрьыште Шеҥшыштак тыгаяк кугу конференций эртен. Йошкар-Оласе делегаций дене тушто лияш да калык ончылно шонымашем луктын каласаш мыланемат пиал логалын.
А шочмо кечынже, 14 декабрьыште, Йошкар-Олаште торжественый мероприятий-влак кумдан эртаралтыныт. Кугыжаныш да мер пашаеҥ-влак И.П.Петровын лӱмжым нумалше уремын 2-шо номеран пӧрт пырдыжыште кечыше шарнымаш оҥа ончык пеледышым пыштеныт. Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтышто эртаралтше йыргешке ӱстел коклаште икымше марий кугыжанышым ыштыше талешке нерген шуко оҥай да поро шомакым ойленыт. Тиде погынымашыш шуко самырык-влакат ушненыт.
Кастене М.Шкетан лӱмеш калыкле драме театр фойеште икымше Марий кугыжаныш вуйлатыше И.П.Петровлан пӧлеклалтше оҥай ончерым вераҥдыме ыле. Тыгай ончер мыйын семын историйым келгынрак пален налаш шонышо-влаклан моткоч пайдале лийын. Шеҥше тӱвыра пӧртыштат пеш кӱлешан документ-влак ончыкталтыныт. Кугу надырым тыгай пашашке Марий Эл Республикысе кугыжаныш архив пыштен.
М.Шкетан лӱмеш драме театрын кугу залыштыже Марий мландын ончылъеҥжым шарналтыме пайрем эртыш. Марий Элым вуйлатыше Ю.В.Зайцевын каласыме шомакшым калык куанен колышто. Тудо, И.П.Петровын илыш корныжым шергалын, шуко поро мутым ойлыш. Пайремыште артист-шамыч кугу чапле концерт дене куандарышт
Вес могырым ончалаш гын, чаманен каласаш логалеш. Ала-молан тыгай кугу пайремыште еҥ-влак шагал улыт ыле. Залым ӧрын ончен шонкален шинчышым. Кузе да молан тыге? Вет Йошкар-Олаште шагал огыл марий мер организаций уло, нунын активистыштат шагалын огытыл. А тыгай кӱлешан мероприятийыште уке улыт. Ала пайремым ямдылыше-влак калык дек уверым намиен шуктен огытыл…
Йошкар-Олаште кумдан палыме Марий кугыжаныш университетна уло. Марий кугыжаныш историйым, марий тӱвыран илыш радамжым шымлыше шагал огыл аспирант ден студент-влак улыт. Но могай амал дене тыгай кугу исторический пайремыш толын огытыл?! Мо, нуно книгаште возымо материалым гына тунемыт мо? Ӱшаныме шуэш, илышлан келшыше иктешлымашым ыштат да вес гана студент-влак Марий кундемнан эртыш илышыж дене кылдалтше мероприятийым калык дене пырля палемдаш тӱҥалыт.
Конференцийлан ямдылалтме годым ятыр материалым шымлаш логале. Шуко кӱлешан оҥай материал дене палыме лийым. Тидын годым шижалтеш, И.П.Петров нерген шуко фактым келгын шымлен шуктымо огыл. Поснак тудын самырык пагытшым, Кронштадтыште матрослан служитлыме жапшым да тулеч моло йыжыҥжымат.
Тиде пашалан кызытак пижаш кӱлеш. Эн ончыч мом шымлен шуктымо огыл – шымлаш, вара иквереш чумыраш. Ончыч шымлыме да у материалым иктеш чумырен, у книгам савыктен лукташ. Лукташ тунар экземплярым, республикысе кажне библиотекылан ситыже. Таче библиотекылаште икымше марий вуйлатыше нерген книга пеш чӱдӧ. Садлан самырык тукым тудын нерген шукыжак пален налын огеш керт. Тиде мемнан илышыштына пеш кугу экшык, тудым тачак тӧрлаташ пижаш кӱлеш.
Мыланна вес кӱлешан пашамат илышыш пуртыман. Кажне ийын 14 декабрьыште республикысе чыла школышто икымше кугыжаныш вуйлатыше И.П.Петровым шарналтыме урокым эртараш. Марий образований институтышто урок эртараш методичкым ямдылаш да чыла школлашке колташ. И.П.Петровын шочмыжлан 130 ий вашеш ГТРК-н ямдылыме «Время смелых… Иван Петрович Петров» киноат сай полыш лийын кертеш, вет тудым калык куанен ончыш.
Мыланна вес кугу суапле да моткоч кӱлешан пашам илышыш пурташ кӱлеш. Тиде йодышым пӱсын тарватыше-влак тымартеат лийыныт. Республик кучем да ола мэрий велым ӱшандарыше ой кодшо ийын шоктен. Марий Элын рӱдолаштыже, Йошкар-Олаште, МАО-н икымше вуйлатышыже И.П.Петровлан кугу памятникым шогалташ. Тидыже мемнан шарнымашым, пагалымашым да аклымашым ончыкташ тӱҥалеш. Вара моло калык мемнам утларак пагалаш тӱҥалеш. Ой тидыже мыланна моткоч кӱлеш. Ала, илен-толын, Марий кугыжаныш вуйлатыше И.П.Петров гай еҥым Марий мландыште уэш куштен шуктена. Икманаш, ожнысо илыш радамым шот дене пален, ончыко пеҥгыдыракын ошкыл колтена.
Юрий ПЕТРОВ,
Йошкар-Оласе Морко вел ушемын еҥже
Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштерын архивше гыч налме фото
