Ялын кечыже
Чапландарыме, шарналтыме да каныме вер
Кугорно тӱрыштӧ ончыктымым шотыш налаш огыл гын, ялыш пурымаште тудын лӱмжым возымым пеш шуэн вашлият. А стеле семын сӧрастарен ыштымыжым да тушто эше ял шочмо датым палемдымым – тыштак веле, очыни. Шуйбеляк (Кугу Шӱвылак) 1751 ийыште негызлалтын. Тидат веле огыл, яллан 270 ий темме лӱмеш тусо ик сӧрал верыште чапкӱм шогалтыме. А тудым ыштымаште кугу чолгалыкым ончыктышо-влакше ты ял гычак улыт.
Кажныже, очыни, шочмо ялжым чапландарыме нерген шоналтен. У Торъял район Кугу Шӱвылак ялын ӱдыржӧ Н.Г.Щербаковат эше Москваште пашам ыштымыж годымак тидын шумлык чонжым туржын: калыклан, толын, иквере чумыргаш да вуйым савалташ нигушто. Лишнырак Чӱксолаште тыгай вер – Кугу Отчественный сарыште вуйыштым пыштыше-влакым чапландарыше обелиск – уло. Но вет моло ял гыч тушко кажныже ок кай. Адакше тудо шарныме веле огыл, эше каныме вер лийже. Теве могай шоныш тудын ушыштыжо пӧрдын. Сандене пенсийыш лекмыж деч вара мӧҥгӧ пӧртылмекыже да ялысе тӱвыра пӧртым вуйлаташ тӱҥалмекыже, Нина Гавриловна тыгай шоныш дене пырля тунемме йолташыже Светлана Николаевна деке миен да чонжым почын. А тудыжо пелашыже, ончычсо амалкалче Сергей Арсентьевич, дене кутырен. Тудыжат шукертсек ялын кечыжым эртарыме нерген шонен коштын. Тыге нуно пеш вашке икте-весыштым умыленыт. С.А.Медведев, Чӱксола ял илемын депутатше семын, ял погынымашым эртарен. Тушто оргкомитетым ыштеныт, а вуйлатыме сомылым тудлан ӱшаненыт.
– Ял пайремым эртарыме деч ончыч тидлан ямдылалтме шот дене ала-мом кугуракым ыштыме шуын. Вет тымарте тудын кунам шочмыж нергенат пален огынал. Сандене эн ончычак тидым рашемдаш шонен пыштышна. Тӱҥалтыште У Торъял архивыш йодмашым пуымо. Тушто Йошкар-Оласе архивыш лекташ темлышт. Тушечын Кировыш колтышт. Мумо эн шукертсе данный – черкыште возен кодымо – почеш, 1751 ийыште ик ешым регистрироватлыме. Шоналташ гын, кушкын шумешкышт да ушнымешкышт, кӧжӧ-гынат тыште садыгак лучко-коло ийжым илен. Тугеже ял тылеч ончычак лийын. Рашемдаш манын, Москвасе акрет годсо актлам аралыме архивыш йодмашым колтымо. Тушто ял нерген икымше ушештарымаш 1721 ий дене кылдалтме нерген вашештеныт. Но тидым пеҥгыдемдыше документым мумо огыл. Сандене ялысе погынымаште икымше данныйжылан эҥерташ келшыме, – каласыш Сергей Арсентьевич.
Тидым рашемдымеке, тудо район погынымаш ден администраций кӱкшытыш лектын да ял пайремлан шот дене ямдылалташ кӱлмо нерген йодышым тарватен. Тушто тудым умылен вашлийыныт. Верысе тӱҥалтыш программыш пуртымышт сай полыш лийын. Ты программе негызеш Шӱвылакыште уремым волгалтараш тӱҥалме, корембалне корным ыштыме, шӱкшак погымо верым келыштарыме. Ял калыкат ты паша деч ӧрдыжеш кодын огыл – чапландарыме верым ыштышаш кумдыкышто вондерлам кораҥдылаш да эрыкташ кок-кум гана субботникыш лектын. Самырык-влак поснак чолгалыкым ончыктеныт, тидыже куандарыде кертын огыл. «1 Май» колхоз шӱкшакым шупшыкташ техникым ойырен.
– Ял калык пашаж дене веле огыл, окса денат полшен. Кӧ мыняр кертын, пуэн. Район администрацият лийме семын ойырен. Спонсор-влак лектыныт. «1 Май» колхозын председательже Аркадий Арсентьевич Новиков шонымашнам пеш кумылын вашлийын, 100 тӱжем теҥгем ойырен. Ялнан шочшыжо предприниматель Николай Александрович Гусев 25 тӱжем теҥгем пуэн. Спонсор радамыште тыгак «Сантехремонт» ООО-н директоржо Владимир Анатольевич Пузырниковым, Сергей Арсентьевич Медведевым шкенжымат ончыкташ лиеш. Мыят ӧрдыжеш кодын омыл. Ты окса денак ялын лӱмгечыж лӱмеш посна площадкым сӧрастарыме, чапкӱм шогалтыме, каныме верым ыштыме. А ты сомылжым колхозын ончычсо тӱҥ строительже Николай Валентинович Смородиновын бригадыже шуктен, – ешарыш Нина Гавриловна.
Ты площадкыш мийымеке, эн ончычак чолга организатор-влак Сергей Арсентьевич ден Нина Гавриловнам чапкӱ воктене фотош войзен нална. Вет нунын тӱҥалмышт дене чылажат ышталтын. Чапкӱ воктенак йоча-влаклан модмо площадкым ужна. Леведышан сценым келыштарыме. Ойлымышт почеш, эше туштак волейбол площадке, йоча-влаклан мунчалташышт курык ышталтеш. Чыла тиде кумдыкым печен налме. Икманаш, ялым чапландарыме да тӱшкан каналтыме сай верым ыштыме.
Ты шонымашым илышыш пурташ ик ият пеле жап каен. Ӱмаште чапкӱм почмо дене пырля ял пайремым эртараш шоненыт. Но пандемийлан кӧра тудо шукталтын огыл. Туге гынат чапкӱм шыже мучаште почмо. Йӱштӧ , мардежан лийын. Но калык погынен, район администраций гыч толын саламленыт, артист-влак кумылым нӧлтеныт. Нунышт, Нина Гавриловнан ойлымыж почеш, «Келшымаш кӱвар» проектын участникше семын пошкудо районла гыч полшымо шот дене толыныт. Сергей Арсентьевич шке производствыштыжо тидлан лӱмын оҥа дене «Келшымаш кӱварым» ыштыктен. Артист-влаклан пеш келшен.
А Нина Гавриловнан ушыштыжо у шонымаш пӧрдеш. Нимолан ӧраш, вет тудо – творчествылан кумылан еҥ, шке кӱшеш лукмо ныл почеламут книган авторжо. А шонымашыже ялым чапландарыме да тӱшкан каныме вер денак кылдалтын. Ты ял гыч шагал огыл еҥ Кугу Отечественный сарыш каен, вуйжым пыштен, тылыште тыршен. А молан нунылан чапкӱ пелен лӱмыштым ончыктыман йыргешке шарныктышым ышташ огыл? Тидын нерген Сергей Арсентьевич дене эше кутырен шуктен огыл ыле, но «тудо авалта гын, садыгак илышыш пуртена», мане. Вет эн ончычак тудын тыршымыж дене шонымашке шумо. А кызыт шонымашышт ялын кечыжым эртарымашке виктаралтын. Кӧ пала, ала у кинде пайрем вашеш тудо лийын шуэш.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: ялыш пурымаште шогалтыме стеле; С.Медведев ден Н.Щербакова – яллан чапкӱ воктене; леведышан сцене; А.Новиков – чапкӱм почмо кечын; Шӱвылак тӱвыра пӧртысӧ «Келшымаш кӱвар».
Авторын фотожо
