Йодмыда почеш
Лӱдыкшӧ ынже шарле манын…
Мемнан ял гыч ятырын «Акашевский» сурткайык фабрикын предприятийлашкыже пашам ышташ коштыт. Нуным автобус дене шупшыктат. Тыге ойлат: кӧ сурткайык фабрикыште пашам ышта, тудо шке озанлыкыштыже чывым ашнышаш огыл, тыгак мӧҥгӧ гыч паша верыште кочкаш мунымат пелен налаш огеш лий. Тидыже, маныт, кайык грипп шарлен кертме деч тыге ышталтеш. Тиде чынак мо? Умылтарыза, пожалуйста.
В.Губин.
Кужэҥер район,
Йывансола ял.
Валерий Ивановичын тарватыме, тыгак сурткайыкым да вольыкым ашныме дене кылдалтше моло йодышлан вашмутым Марий Эл Республикысе ветеринарий комитет председатель, республикын тӱҥ кугыжаныш ветеринар инспекторжо Н.Камилов деч налынна.
— Наиль Камилович, сурткайык фабрикыште пашам ыштыше еҥ шке суртшо пелен чывымат, лудымат, комбымат ашнышаш огыл мо? Вет ялыште илет гын, шке вольык да сурткайык деч посна илен лекташ йӧршынат куштылго огыл. Кызыт ятырын ушкалым ашнымым чарненыт гын, ынде сурткайыкшымат южо еҥлан ашнаш чаралтеш мо?
— Марий Элыштына сурткайыкым да сӧснам ашныме паша чот вияҥын. Чывым да сӧснам писын шарлен кертше вирус-влак авалтен кертыт. Теве Москва областьысе эн куатле сурткайык племенной рӱдерыште кайык грипп манме чер вийым налын. Сӧсналан африкан чума кугу лӱдыкшым ыштен кертеш. Сандене кундемнам тыгай туткар ынже авалте манын, мыланна ветеринарий правилым чот эскерыман, тудым кузе шуктымым специалист-шамычлан чот терген шогашышт перна.
Сурткайык фабрикыште тыршыше-влаклан тыге темлена: мӧҥгыштӧ ашныме сурткайык дене кыл йӧршеш ынже але шагал лийже. Теве молан: шке озанлыкыште сурткайыкым чыланат вӱташте гына огыт ашне, тӱжвакат эреак луктыт. Чын, тӱжвалне лийше сурткайыкын шылжат, муныжат экологий могырым яндар лиеш. А вӱташте гына ашнаш экономике могырым пайдале огыл. Вет ветаптекыште ешартыш витаминым, тыгак антибиотикым налде ок лий. Тидын деч посна мунымат шуко от нал.
Тӱжвалне, кудывечыште коштшо сурткайыкын ир кайык денат кылже лиеш. Мутлан, кудывечыште лӱмын ойырымо кумдыкышко вераҥдыме атыш кочкышым, вӱдым пыштен пуаш гын, тушко ир кайыкат толеш. Пӧрткайыкше, чаҥаже, олагоракше, кӧгерченже да молат. А ир кайык шуко черым конден сеҥа. Эн ончычак кайык гриппым. Ты чер айдемыланат пижын кертеш. Сурткайык дене пырля лиймыж, тыгак черле кайыкын шылжым перерабатыватлыме годым. Айдемын тиде черлан иммунитетше уке, сандене шукыж годым кола. Кайык грипп айдеме деч айдымлан ок пиж. Вирус йӱшаш вӱд, кочкыш, муно, пун, ӱзгар, отход гоч куснен кертеш. Тыге айдемат черым ик леведыш йымалнак ятыр тӱжем дене ашныме сурткайык тӱшкашке кусарен кертеш. Теве молан ме сурткайык фабрикылаште пашам ыштыше-влаклан шке озанлыкыште ашныме шотышто чаракым темлена. Практике ончыкта: сурткайыкым ашныше-влак мутым колыштыт да чылан гаяк кӱштымым шуктат.
Лудшыдан эше ик йодышыжлан тыге вашештем: чынак, правил почеш, сурткайык фабрикыште тыршыше еҥ мӧҥгыж гыч пеленже паша верышке мунымат кондышаш огыл.
— Республикыштына комбымат шагал огыл ашнат. Тыгай предприятийыште тыршыше-влаклан шке озанлыкыштышт тыгак комбым ашнаш чаралтеш мо?
— Марий Элыштына мунчышо комбым Российыштыжат эн шуко ашнена. Тиде веле мо, мемнан дене каза тыгак Российыште эн шуко. Комбо нерген ойлаш гын, мемнан дене линдовский урлык ты сурткайыкым Килемар районысо Озёрка посёлкышто, Медведево районысо Руш Кукмарий ялыште, Кужэҥер районысо Токтайбеляк селаште ашнат. Шернур районысо ончычсо йытын завод олмышто предприниматель Равиль Латфуллин иканаште ик миллион комбо муным пӱктен лукташ жаплан келшыше инкубаторийым чоҥен. Муныжо шкенан республикыштак ямдылалтеш. Пӱтынь Российланат тышкак кӱрка муным пӱкташ налын кондат, вара игым ужалат. Инкубаторийыште тугай арулык кучалтеш, эсогыл азам ыштыме пӧрт дене таҥастараш лиеш.
Тидым каласынем: комбым ашныме фермыште, инкубаторийыште тыршыше пашаеҥ-влаклан тыгак шке мӧҥгыштӧ комбым ашнаш ок темлалт. Сурткайык фабрикылаштат, сӧсна ашныме комплексыштат ветеринарий, санитар правил-влак моткоч тӱткын эскералтыт. Мутлан, кажне пашаеҥ пашашке толмыж годым пӱтынь ӱмбал вургемжым кудашын кода, спецвургемым вашталтен чия.
— Сӧсна ашныме комплексыште ыштыше-шамычланат шке сурт-пече пелен сӧснам ашнаш чарыме манын ойлат. Чынак мо?
— Чынак. Мемнан республикыште шуко сӧснам ашныше «Шойбулакский» ден «Звениговский» озанлык-влакын лӱдыкшыдымылык шотышто службышт уло. Тудын еҥже-влак тыгай озанлыклаште тыршыше-шамычын мӧҥгышкышт сӧсна улмым тергаш мият. Вет правил почеш сӧсна ончышо-влак мӧҥгыштышт тыгай вольыкым кучышаш огытыл.
Мемнан республикыште лӱдыкшӧ чер шарлен ынже керт манын, комплексым чоҥымо годымак тидым шотыш налыныт. Мутлан, «Шойбулакский» озанлыкын кажныштыже 30 тӱжем утла вуй сӧснам ашныме комплексше-шамыч икте-весыж деч тораште, Оршанке, Медведево, Советский районлаште, верланеныт. Вашке Ежово села лишне нылымше куатле компексым чоҥен шуктат. Тыгак «Акашевский» сурткайык фабрикынат комплексшым республик мучко чоҥымо.Тыге санитар торалык манме нормым тӱрыс шуктымо.Тидлан кӧра ик вере туткар лийын кая гынат, тудым пытарыме, профилактикым эртарыме жапыште моло вереже ончычсо семынак пашам ышташ лиеш. А теве «Звениговский» озанлыкын ик кумдыкыштак 200 тӱжем сӧснаже шога. Тылеч посна туштак имньым, тӱкан шолдыра вольыкым ашнат. Теве тыштыже ветеринарий правилым шуктымо поснак кӱлешан да кызыт марте чылажымат пеҥгыде контрольышто кучымо. Сурткайык, тыгак сӧсна комплекс-влакым чыла вереат сайын печен налме. Тушко ӧрдыж еҥ, пий але пырыс, ир янлык але кайык веле огыл, коля логалын ок керт.
— Но южо пашаеҥ мӧҥгыштыжӧ садак сурткайыкым ашнаш тырша.
— Чынак, южо еҥ сурткайык, вольык деч посна, манмыла, иленжат ок керт. Тыгай-влаклан тыге темлена: сурткайыкымат, вольыкымат лачак вӱташте гына ашнышаш, тӱжваке, кудывечыш йӧршеш лукшаш огыл. Такшым пашаеҥ-влак шке озанлыкыште сурткайыкым, сӧснам ынышт ашне манын, предприятий-шамыч шылым кевытысе дене таҥастарымаште ятырлан шулдынрак ужалат.
— Вольык але сурткайык ашныме южо комплекс лишнысе ял ден селаште илыше-шамыч уда пуш шарлымылан вуйым шийыт.
— Параньга районышто «Акашевский» сурткайык фабрике терысым ӱяҥдышыш савырыше куатле заводым тений шыжым пашашке колтышаш. Кызыт оборудованийым вераҥдылыт. Чыла терысым тыште переработатлаш, коштен, брикетым лукташ тӱҥалыт. Тыге терыс комплексла гыч жапыштыже да писын кораҥдалташ тӱҥалеш, тыгак ешартыш пайдам налаш корно почылтеш.
Сӧсна комплекслаште терысым погымо кугу йоҥгыт-шамыч улыт. Нуно теммек, тушко микроорганизмым колтат. Терыс кок-кум арня гыч сай ӱяҥдышыш савырна. Ветлабораторийын специалистше-влак тыгай терысым тергаш налыт да нунын иктешлымашым ыштымышт, темлымышт деч вара веле ӱяҥдышым пасушко наҥгаят да мландым куралыт. Чын, «Акашевский» предприятийын пасум куралаш ситыше техникыже кызытеш шагал лийын. Сандене нелылыкат лектын ыле. Но кӱшнӧ ойлымо почеш, тыгай йодыш лишыл жапыште тӱрыс рашемдалтеш.
Такшым элыште тыгай опытат уло: Китай гыч келшыше микроорганизмым кондат да кок арня жапыште терысым тыгай чонан-влак торф гайыш савырат. Тудыжым вольыклан шартыш семын кучылтыт. Но кызытеш тыгай йӧн шергын шуэш, сандене ок кучылталт.
Терысым чын кучылтмо негызеш мемнанр республикыште лишыл лу-лучко ий гычак мландын шурным шочыктен кертме куатшым ятырлан кугемдаш лиеш. Кызыт «Шойбулакский» озанлыкыште ий еда пырчым гектарлан шотлымаште кумло утла центнер дене шийыт гын, органический ӱяҥдышым чын да моштен кучылтмылан кӧрат манын каласаш лиеш.
— Мемнан республикыште пытартыш ийлаште вольык орымо чер дене авалтме случай шагал огыл лийын. Тиде чер шотышто ял калык мом палышаш?
— Чынак, тыгай случай ятырак лийын. Эсогыл тӱшка озанлыкын сай урлык тунаже орышо рывыж пурлмо дене черланен ыле. Кӱшнӧ ойлымо семын, республикыштына сурткайык ашныме паша чот вияҥын. Пасушко терыс дене пырля южгунам чывигат, комбигат, лудигат логалын кертыныт. Теве лач тидыжак ир янлыклан сай кочкыш лийын. Тыгак коля пошен, тудым пытарыше уке. Сандене рывыжлан илаш йӧнан. А тудыжо орымо черан лийын кертеш. Вольыкым, пийым, пырысым пурыт, эсогыл айдемым сусыртен кертыт.
Орымо чер деч аралалтме йӧн икте веле: вольыкланат, мӧҥгысӧ янлыкланат (пий ден пырыс) прививкым ыштыман. Вольыклан ветспециалист-влак шкеак суртлашке миен прививкым ыштат. А теве пийым але пырысым ветпунктыш шке намийыман. Но тидым еҥ-влак шотыш огыт нал. Мутлан, Морко районышто пийым але пырысым ветпунктыш прививкым ышташ кондаш увертарымаш пуымо ыле. Но улыжат вич еҥ конден. Вара ветспециалист-шамычлан темленна: шкеак сурт еда лекса. Вакциныже яра, федерал программе почеш ойыралтеш. А теве специалистын суртыш толмыжлан пий але пырыс оза тӱлышаш. Но тыгай случай-влакат лиедат: специалист толеш, а суртоза ойла: пийым але пырысым кучен ом керт. А кунам штраф нерген мутым луктыт, тиде пырыс але пий мыйын огыл манын ойлат. Сандене нелылыкат шагал огыл вашлиялтеш.
Вячеслав Смоленцев.
Авторын фотожо.
