Галина Шкалина,
культурологий доктор
«Эртыше жап мемнан тачысе илышнам рашемда», – ойленыт пеш шукерте ожно мудреч-влак. Марий кугезына-влак тыге каласен коденыт: «Ожнысо жапым таче налына уш куатлан». Шергалына калыкнан икмыняр эртык лончыжым, кугезе коча-кована-влакын шонкалымыштым.
Эше шукертак огыл мландымбалне тӱрлö калык-влакым шымлыше наукышто тыгай ойлуктыш озаланен: акрет саманыште илыше айдемын уш-акыл вийже кызытсе жап дене таҥастарымаште ӱлнырак лийын. Тунам тудо пуйто логике манмын темлымыж почеш шонкален моштен огыл, тудын кöргö шонымашыже, шкенжым шке шижмашыже изи йочан гай волгыдо да куанле лийыныт. Тиде теорий дене келшаш гын, тыге лектеш: акрет жапыште илыше айдеме ошо ден шемым, тамле ден кочым, кӱшыл ден ӱлыл кокласе ойыртемлам шижын моштен, но тыгодым тудо ушыштыжо нимогай вашшогымашым, вашпижмашым кучен огыл, кöргö чон туржмашым шинчен огыл, раш койдымо ойыртемым ужын моштен огыл. Но жап эртыме семын айдемын уш-акылже утыр пӱсемын, тӱням, пӱртӱсым, вес айдемым умылымашыже келгемын, шонкалымаштыже тӱрлö вашшогышо умылтыш-влак вожым колтеныт. Тугеже айдемын шижмашыже веле огыл, умылымашыже кугемеш.
Наукышто айдемын тошто илышыжым тыге ончыктымаш кужу жап эволюций нерген туныктымаш маналтын да тӱҥ верым налын шоген. Тудым негызлыше умылтышлан цивилизаций, формаций, прогресс мут-влак шотлалтыныт. Тыгеракын, мландымбалнысе калык-влакын илыш-йӱлаштым, тӱвыраштым, шокте гоч колтымо семын шымлен, кажныжым шонен лукмо тошкалтышыш шындылыныт. Кöжö кӱшкырак логалын, кöжö гын – ӱлыкырак. Марий калыкынат ты тошкалтышыште шке посна верже уло.
ХХ-ХХI курымла ушнымо пагытыште наукыш айдемын шочмыжо да вияҥ толмыж нерген йодышым рашемдыше шуко оҥай шонкалымаш-влак шыҥдаралтыт. Тунам утларакшым шанчызе-влак Касвел Европышто илыше-влак ӱмбак огыл, а ончыч шымлалтдыме тораште верланыше Океанийын, Австралийын, Индийын, Китайын, Японийын, Африкын, Америкын калыкышт ӱмбак тӱткышым кусареныт. Нуныжым вес семынже тӱп (коренной) калык але абориген-влак маныт. Чыла тидыже шанчызе-влакым тӱрлö калыкын тоштойышт (миф) ден тынышт (религий) ӱмбакат утларак кугу тӱткыш дене ончалаш тарватен. Молан манаш гын, лач нине лончылаште моткоч шуко йодышлан вашмутым муаш лиеш.
Меат марий калыкын эртыкшым тӱжвачын гына огыл, а, таҥастарен ойлаш гын, кошкен пытыше мландыш лыжга йӱрын эркын шыҥен пурымыж семын, курымла кöргыш вашкыде пурена да тушечын тачысе саманым ончалына. Тунамже ме тыгай рашемдалтше сӱретым ужына: тошто саманын кӱкшытшö, келгытше, тӱвыргö улмыжо нимынярат айдемын начар уш-акылже нерген огыт ойло. Мöҥгешла, мландымбалын сылне деч сылне аланыштыже илыше кугезына-влак илыш-йӱлашт, йырваш улшо пӱртӱс, айдеме ден айдеме кокласе вашкыл, жапын йогынжо нерген моткоч мунлын шонкаленыт.
Коча-кована-влак, очыни, мемнан семынак, куаненыт, йöратеныт, кочо шинчавӱд дене шортыныт, йöсланеныт. Илышын негызше, йыжыҥлаже, айдемын рыскалже, вий-куатше, осалым чактарен моштымыжо нерген нимучашдыме келге шонымаш-влак калыкнан муро ден йомаклаштыже, тоштойлаштыже, кумалтышмутыштыжо тачат палынак шижалтыт. Нуныжо мыланна, илышыште вашлиялтше тӱрлö тöрсыр ден чарак деч ойырлен, эрыкан кайык семын кавашке кӱзымыла, шкенам шке аклен ончалаш полшат. Теве ончалза: «Айдеме мыняре куштылгым кычалеш, тунаре илышыжлан кӱчыкым муэш, сулыкыш пура. Сулыкыш пурымо ӱмбач мландымбалне илыш пужла, юмын умыр (благость) еҥ деч торла, осал койыш вожаҥеш… Еҥым пызырымаш – сулыкан паша, вурседыл илымаш – сулыкан койыш… Поро ой поро дене пöртылеш, изи кÿ кугурак кÿ лийын пöртылеш».
Мемнан кугезына-влак Библийым возышо пророк семынак лийыныт, кеч нуно арий, христиан, мусульман мудречла шнуй книга-влакым возен огытыл. Нунын дечын мыланна суапле миф логалын – айдемылан кумда корным ончыктышо тоштой, кеч-кöланат – изи ийготан тудо, але кугу – илымашым да колымашым умылаш лийше да тыгодымак шинчалан койдымо илыш тöртыкым (законым) ӱмырешлан шарныктарыше сугынь.
Марийын кöргö чон пÿртÿсшö вераҥдыше вер-шöр, пукшышо-йӱктышö мланде да вӱд дене ойыраш лийдымын кылдалтын:
«Пушеҥгым арам кӱрышташ-тодышташ каласыме огыл. Ме, чимарий-влак, пушеҥгым чонанлан шотлена. Тудым логалаш ок лий, сусыр пушеҥге айдеме гаяк шортеш, кошка… Чылажымат шот дене ыште. Шуко огыл, шагал огыл, илышлан ситышым веле нал…».
Марий илыш радамыште пÿртÿс нерген умылымаш Юмо дечат виянрак (Юмо деч Ю патыр). Тиде йодыш тошто марий мурышто тыгерак сынлалтын: «Пич чодыра – мыйын ачам, ужар олык – мыйын авам, канде кава, волгыдо эр ÿжара – мыйын йöратыме йолташем-влак.
Пÿртÿс ача семын саклыше, пукшышо-йÿктышö, илашлан йöным ыштен шогышо улеш. Тыгай тÿняште айдемылан ушан, чолга, чулым лийман. Теве посна-посна марий тукымла шке илемыштым, пÿртÿсын чыла лончыжо дене келыштарен, тÿзатат: чодыраште – ик семын, курыкан верыште – вес семын, вÿд воктене – кумшо йöн дене. Тыге пÿртÿс деч эҥгек, нелылык кораҥдалтыт. Кугезына-влак лудын-возен моштен огытыл гынат, чодырасе емыж, поҥго, ир мÿкш, янлык, кайыквусо нерген биолог да зоолог семынак паленыт, эҥер гоч кÿварым инженер семын чоҥен моштеныт.
Илыше пÿртÿс нерген чын умылымаш – марий ментальностьын томжо. Кугезе марий тыгай ыҥгайлык деке уш дене шонкален моштымыжлан кöра огыл, а эреак пÿртÿс дене кылдалтше чийÿлам шуктен шогымыжлан кöра толын. Кугезынан лач тыге, ямле пÿртÿсым шижын, илен моштымыжо эн кÿкшö шинчымаш деке конден. Вараракшым тыгай шнуй шинчымаш посна нерге-влакым шочыктен – теологийым, философийым, наукым, сылнымутым, музыкым. Таче мартеат аралалт кодшо марий йÿла радам, пайрем-влак, айдемын койыш-шоктышыжо, чонпоянлыкше йырваш пÿртÿсыштӧ улшо кöргö тöртыкым аралат, мландымбалне асу илышым чоҥат.
Кугезынан чаҥ гай йоҥгышо сугыньжым тачысе талешке-влак йÿкаҥдат, эртыкысе волгыдым у жапыш кусарат. Тыге тошто жап мемнан тачысе кечынам рашемда. Мыланна шергын шога Ош Юмын шулдыржо йымалне поро кумыл дене мÿкш еш гай илымаш.
