УВЕР ЙОГЫН

Эрласе кече таче ышталтеш

Кажне жапын шке ойыртемже, шке йодмашыже улыт. Морко районысо «Передовик» СХА  нерген ойлаш гын, тудо жапын йодмашыжлан эре гаяк келшен толын. Кызытат ончыл радамыште лияш у йодмашлан келыштаралтде ок керт. А йодмашыже тыгай: рынке илышыш куснымеке, тӱнямбалсе ойыртемымат шотыш налде ок лий. А тудыжо куатым перегымашке да кӱкшӧ технологийым шыҥдарымашке виктаралтын. Тиде шӱкалтышлан келшен толмеке веле ончыл радамыште лияш ӱшан уло. Теве мо нерген кутырена ялозанлык артельын председательже Ю.А.ИГНАТЬЕВ дене.

У ий вашеш тыгай мутланымашым тарватымым южо утылан шотла гын, йоҥылыш лиеш, вет тидыже ончыкылык, ты шотыштак У ийысе, илыш денат кылдалтын.

Вучен шинчыме жап эртен

— Юрий Арсентьевич, кызыт тугай жапыш толын шуынна – вучен шинчыме жап эртен манаш гына кодеш.

— Да, жапше годым, совет ийлаште, кугыжаныш шуко сомылым шке ӱмбакыже налын. Санденак ме вучаш тунемынна. Полышымат, кунам пашам ышташ тӱҥалаш ойлымымат… А колыштын огынал гын, изишак «ӱп ваштарешат» ниялтеныт. Тидлан кӧрак ала-могай татыште шке велым кычалме кумылат йомаш тӱҥалын. А кызыт сӱрет вес велыш вашталтын. Йӧн пуалтын шке тӱҥалтыш негызеш илышым вораҥдарен колташ, тидын шотыштак — ялозанлыкыштат. Элна тӱня илышыш шыҥен толеш. Тусо у шӱлыш да вашталтыш мемнан декат куснат. Но нуным шыҥдарымаш кугыжаныш денат огыл, а шкенан велым тыршымашым ончыктымо дене кылдалтын.

— Тидын годымак касвел эллаште ялозанлыклан кугыжаныш велым полыш утларак пуалтеш, маныт.

— Но вет межат чылт полыш деч посна огына код. Конешне, тудо кугурак лиеш гын, сайрак ыле. Но кызытеш изирак гын, вучен гына шинчышаш улына мо? Вучен шинчен, кузе ойлат, поездше кая, а меже киен кодына. Вара поктен шуына мо?

— Мый умылем, Те маннеда: мом ыштен кертмына шкенам онча.

— Эн ончычак – шкенам. Пашам ыштымына лектышан лийже да тачысе кечылан келшен толжо манын, роскотым иземдаш кӱлеш. Кызыт рынке саманыште кєн продукцийже шулдынрак шуэш да ужален кертеш, тудо илен лектеш. Рынке тышке шӱка. Тидым тый петыренат, чаренат от керт. Тыйын ыштыме продукциет рынкысе деч шулдынрак шуэш але тусо аклан келшен толеш гын, ончыкылан ӱшанет уло. Тыште тӱҥжє – ыштыме роскотет рынке акым эртышаш огыл, уке гын парымыш гына пурет. Сандене пашам туге ыштыман – тиде ак роскотымат петырышаш, вияҥашат кодшаш. Вот тыге ышташ тунемына гын, кугыжаныш мо дене мыланна полшен шога, тудыжат утларак лиеш. Ончыко каяш йєнна лиеш.

— Тугеже пайдалын, анык дене, ышташ тунемман?..

— Йӧршын нимом от ыште гын, пеш аныкле, но эрлашымже тарванен каяш йӧсӧ лиеш. Сандене тугай ошкылым ышташ кӱлеш, тудо эрла тыланет лектышым пуыжо. Таче, мутлан, тошто тракторым ачалаш але, тӱҥалтыш акшым тӱлен, уым налаш роскотым ыштена лийже. Но тошто трактор угыч пудырга, а у ик сезоным веле огыл чыта, тугеже аныкым конда. Тиде маналтеш «эрласе кече нерген шонен ыштымаш». Да технике шотышто веле огыл, вольык ден кушкыл озанлык шотыштат. Кушкылжат тугай лийшаш – шӧр лектышым кугемдаш полшышаш. Вольыкшат – сай урлык да кӱкшӧ продуктивностян. А тидым ме чыла ыштен кертына.

— Полыш деч посна?..

— Техникым налаш тӱҥ средствалан, вольыкым шуко ашнаш кугу вӱтам чоҥышашлан кугыжаныш программе-влак сай условий дене лийыт гын, тидыже мыланна кугу шӱкалтышым пуа ыле. Но тӱняште экономике ситуаций вашталт толеш, правительствына гына чылаж годым шижын ок шукто. Тыгайрак программе-влакат лектыт. Но кузе нуно шыҥдаралтыт – тиде вес йодыш.

— Тыге лектеш: таче веле огыл, эрлат сайын илаш шонена гын, ме палышаш улына, кушко илыш кая.

— Тӱҥалтыште ойлышна: тӱня ден Россий экономикысе шӱкалтыш (але тенденций) иктак. Рынке илышлан кӧра ме тӱнямбал рынкыш шыҥен толына. Санденак палыман: тӱнясе ялозанлыкыште мо ышталтеш, мемнан дене кузе… Тидын негызеш тачылан веле огыл, эрлалан келшен толшо корным ойырен налшаш улына. Эрласе кече таче ышталтеш. Эрла садыгак полшат манын, таче ӱшаненат илен кертына. А полыш ок лий гын? Тугеже эрлалан негызым але шапашым пыштен кодаш чынрак лиеш. Тунам нелылык лектеш гынат, тудым чытен лекташ йӧнна ситен шуэш.

Шӱкалтышлан келшен толшаш

— Ынде шке пашалан мутым кучымо (але ответственность) нергенат мутым лукде ок лий докан.

— Кажне вуйлатыше шке предприятийжылан але озанлыкшылан мутым кучышаш. Шаҥге мом ойлышна, тидымат шке вуйыштыжо кучышаш. Тугеже тудлан лушкаш огыл, эреак вӱршерым шижын шогаш перна. Уке гын, нералтет гын, теҥгечысе кечешат киен кодат. Вет кызыт технологий писын вашталтеш. Эсогыл огына пале: иктаж витле ий гыч ялозанлык могайрак лиеш? Кызытсе гайракак але вес тӱрлӧ?.. Но экономикысе шӱкалтышым ончалын, изишыже шижаш лиеш: тудо йӧршын вес сыным налеш. А кызытеш чылажат озанлык вуйлатышын чын виктарен моштымыжым онча. Тый озанлыклан вуйын шогет гын, тушто ыштыше калыкланат мутым кучет. Вет озанлык ден ял илыш пеш чак кылдалтыныт. Унчо кундемыште – поснак. Мемнан калык мӧҥгыштат вольыкым шуко ашна, шке озанлык дене ила. Но вуйлатыше улат гын, илыш кушко кайышашым ончылгоч шижшаш улат: нимом от ыште, эркын-эркын мемнан яллаштат шке ончымо ушкал шагалемаш тӱҥалеш. А кызыт вет калык дечат шӧрым шуко погена.

— А илен-толын тудо моло верысылак шагал кодеш гын, шӧржым кушеч налаш тӱҥалыда?

— Садланак ойлем: пашам чын виктараш гын, изирак озанлыклаштат шӧр лӱштышым кугемдаш йӧн уке огыл. Но кызыт ала-молан кугу холдинг-влаклан гына тӱткыш утларак ойыралтеш, кеч нуныланат полышыжо тунар уке. Туге гынат кызытсе рынке экономикыште илен лекташ нунын йӧнышт кугурак.

Тачысе кечылан шке семын вияҥаш 800 вуй лӱштымӧ ушкал, 5-7 тӱжем гектар мланде лийыт гын, лач веле – эн келшыше вариант. Тыгай озанлык-влак эсогыл шке йӧнышт дене вияҥ кертыт. Улшо технологийым илышлан келшышын шыҥдарат гын. Республиклан тидыже сайым гына конда ыле. Вет агрохолдинг-влаклан кугу кумдык кӱлеш. А нуно икмынярын гына улыт. Уло республикысе кумдыкым вияҥдаш шонена гын, «Передовик» гай предприятий-влак кажне районышто кокыт-кумыт але утларакат лийшаш улыт. Нуно тусо кумдыкым авалтен кертыт.

— Тидыже тушто илыше-влакланат келшен толеш ыле.

— Тыгак шол, уке гын кызыт нуно тӱрлӧ район гыч «Акашевский» але «Звениговский» гай кугу предприятийлашке кудалышт толашат. А тыгай, но изирак предприятий-влак верыштак лийыт гын, тидыже республикын ончыкылыкшылан пеш сай ыле. Республикын веле огыл, марий калыкын ончыкылыкшыланат. Тидым умылен моштымаш кугу пайдам конда ыле. Но экономикым вияҥдышашлан, адак ойлем, ялозанлык предприятийым вуйлатыше экономике шӱкалтышлан келшен толшаш. А республик ден район вуйлатыше тидлан йєным ыштышаш. Тыгодымак кажныже шке кўкшыт кумдыкшылан мутым кучышаш. Тунам экономике нӧлталташ тӱҥалеш. Да ме Татарстан деч начар огына лий. Вет шке жапыштыже, кодшо курымысо 80-ше ийлаште, эсогыл Совет Ушем кумдыкышто Марий Эл ялозанлык продукцийым лукмо дене ончыл радамыште лийын. Тиде вийжым республикна эше йӧршын йомдарен огыл. Кӱлыт умылымаш да шке кӱкшыт кумдык ден пашалан мутым кучымаш.

— Но тунам кажне илемыште ик тӱрлӧ вольык комплекс веле огыл лийын, да чылалан паша вер ситен.

— Да, мемнан Унчо кундемыштат кызыт тыге ойлымо гыч шокта: ожно озанлыкыштына тынар шуко еҥ ыштен, тунар имне лийын. Но шоналтыза: ончыч колхозышто иктаж 500 наре еҥ ыштен, але утларакат лийын, кызыт тынарым конден шогалташ гын, нунылан эн изи кугыт пашадарым тӱлен, ик тылзыште пашадар дене гына озанлык панкрутыш савырна. Сандене чылажымак ик кӱкшыт гыч ончаш ок лий. Кызытсе илыш шӱкалтышым ончычсо дене лугаш келшен ок тол. Ончычсылан огыл, тачысе кечылан келыштаралтман. Кузе эрлалан ты шӱкалтышым арален кодаш, шоныман. Эрла ситуаций вашталтеш гынат, ме садыгак ончыл технологий дене лийшаш улына. Да моло деч варат кодшаш огынал. Вот кушто йодышыжо.

У семын шонымо ок сите

— Ме кызыт ялын экономикыжлан мутым кучымо нерген ойлышна. Но вет уло тудын социальный велжат…

— Марий калык ончылно марий калыкын элитыжат мутым кучышаш. А ты тӱшкаш эн ончычак шанче пашаште тыршыше-влак пурат. Нунынат тыгай умылымаш лийшаш. Уке гын молан учёный маналтыт? Нунат ялын ончыкылыкшо нерген шонышаш улыт. А кызыт ме ужына: мемнан элита ончыко каяш у шонымашым темлыме олмеш кӱшыл йодмашлан гына келыштаралташ тєча. Эсогыл ты шотышто журналист-влакымат шылталыде ок лий.

— Шижам, мом ойлынеда.

— Икмыняр ий  ончычсо илышым налына. Кӱкшырак вуйвер вуйлатыше-влак ойленыт: тыге возаш ок лий, туге возаш ок лий. Те мом ыштенда? Вурсаш, шылталаш тоштын огыдал. Но вет теат элите улыда. Теат кушко да кузе кайышаш нерген шонымашым калык деке намиен шуктышаш улыда. Но те кӱшыч кӱштымӧ почеш чыным шылтенда. Эше Ленин ойлен: СМИ – тиде паровоз, тудо чылам ончыко вӱден наҥгая. А кызыт кораҥме тидын дечын.

— Тыге манме дене мый тӱрысшак ом келше. Мыланна «ок лий» манме годымат мо кертмыжым, кеч шойыч, ончыкташ тыршыме. Тидлан южгунамже, манмыда семын, «ӱп ваштарешат» ниялтеныт. Южыштым шылталымылан лӱдыктылынытат. Но чытен лекме.

— Туге гынат мый ойлышаш улам: СМИ велым тачысе кечын йодмашыжлан у шонымашым ончыктымо ок сите. Вет кажне областьыште у семын, жаплан келшышын, шонышо-влак улыт. Молан нунын дене келгын палдараш огыл? А нуно, можыч, вуйверлан изишак келшен толдымо улыт. Но те тидланак журналист улыда – «келшен толдымо» деч кораҥ моштен, калыклан чыным намиен шукташ. Вет тидыже кугыжанышланак кӱлешан задаче. Эсогыл элнан президентше Владимир Владимирович Путин выступатлымыж годым ик гана веле огыл мер калыклан чолгарак лияш темлен. Озанлык вуйлатыше-влакланат тыгак манын: сита вучен гына шинчаш!…

— Тидын шотыштат нимом огына ыште манаш ок лий. «Шочмо калыкнан ончыкылыкшо тендам ок тургыжландаре?» рубрике дене ик гана веле огыл кугу мутланымашым тарватыме. Пытартыш жапыште шуэнрак, конешне. Но тиде ганат калыкнам шонкалаш таратышашлан мутым вашталташ келшымыланда таушташ гына кодеш. Ойлымыдам шотыш налына.

— Учёный-влак дечат тыгак йоднем: теже тачысе кечылан келшен толыда мо? Шукынжо, очыни, тошто семынак шонеда. А южыжо умыледа да вашталтнеда гынат, кӧргӧ шижмашда дене лӱдыда: а трук… Да, те ушан улыда, учёный, элитын ончыл ужашыже. Но шекланеда, вет у корно раш огыл. А элитылан йоҥылыш ышташ ок лий. Сандене те лучо чарналтеда да тидын дене весымат чареда. Да могай-гынат амалым муыда: а вот мыланна тыге, а вот мыланна туге…

А вот экономикыште ыштыше вуйлатыше-влак тыге лӱдын да шекланен шинчаш тӱҥалыт гын, тӱнямбал шӱкалтышлан келыштаралт сеҥат, шонеда? Уке. Ончыл шонымашан озанлык вуйлатыше-влак, кӱшыч полышым вучен шуктыде, эн ончычак шке тӱҥалтышым ыштат да тидлан мутым кучат. Но тыгодым умылат могай йӧн да кумдык пуалтмым. А тиде йӧнлан эҥертен, тиде кумдыкышто пеш шуко ышташ лиеш. Элитына (а мый тышке эше туныктымо, тӱвыра да, мутат уке, кугыжаныш органлаште ыштыше пашаеҥ-влакымат ушем) тыгай умылымашан лиеш гын, кузе марий калыкна пытен кертеш? Но иктым умылыман: эҥер пыта – памаш петырна гын, марий калык пыта – марий ок шоч гын. Тӱҥ огыл, кушто марий шочаш тӱҥалеш – ялыште але олаште. Тӱҥжӧ – шкеже марий кодаш да марийым кушташ. А кунам эсогыл марий вуйлатыше да учёный-влак ойлат: пеш тыге, да огеш лий… Тунам йодмо шуэш: а теже мом ыштенда, лийже манын, марий шочшо да ешаралтше манын?

Шке акым иземдыме утарыш

— Ялын ончыкылыкшо верч тыршымыдам марий калыкын ончыкылыкшо верч тыршыме семын мый аклем. Но ынде, тиде кӱкшӧ мут деч кораҥын, Тендан вуйлатыме озанлыкыш пӧртылына. Мо кызыт вургыжтара?..

— Вуйлаташ тӱҥалмем годым озанлыкын 2600 гектар мландыже лийын, тений 4300 гектарыш лектына. Но шаҥге ойлышым вет, мемнан йодмашлан, мемнан гай озанлыклан эн келшыше вариантыш шуаш, ты кугыт эше ок сите. Кунам вольык сай селекций урлык лиеш, тунам тудын корма шотышто йодмашыже кугемеш. Тушко шуко культурым ешараш логалеш – шыдаҥым, шожым, шӱльым да кукурузым веле огыл, эше рапс да йытын гай технический культурымат. Вет ме вольыклан пукшаш шуко ешартышым налына. Тудым ышташ кӱлшӧ культурым молан шкак ончен кушташ да аныклаш огыл? Тыге рапс ден йытын нӧшмӧ гыч жмыхым ямдылена. Таклан огыл ӱмаште республикысе ялозанлык предприятий-влак коклаште ик вуйлан шотлымаште шӧр лӱштыш дене нылымше верым налынна – 7100 литрым шупшылмо. Теният тылеч шагал огыл лийшаш. Тӱҥалтыштак, эше вич ий ончыч, тыгай задачым шынденна: улшо вольык денак, тынар еҥ дене ыштен, техникым уэмден, сай качестван кормам ямдылен да селекций пашам шуктен, кугу лектышыш шуаш. Но шумо кӱкшыт дене гына ынена серлаге. Тений рынкыште шӧр ак изирак ыле гынат, ты кӱкшыт гына шагал. Таче ушкал деч 9000 литрым шупшылмо нерген шоныман. Лӱштымӧ ушкалымат ешарыман – кызыт 440 вуй вольыкна уло.

— Тений шӧрым налме ак волымо тыландат эҥгекым ыштыш?

— Чылаланат, очыни. Адакше шӧр лӱштышлан субсидийым пуымо годым ак волымо шотыш ок налалт. Сандене шагал огыл йомдарыме. Но мемнам, вольык кочкышлан ешартышым шке ыштен, шєр продукцийын шке акшым иземдыме утарыш. Да такшымат кеҥежым шӧр ак эре вола, а тыге аныклымаш ты пагытым куштылгынрак чытен лекташ полша. А телым ак угыч кугемеш, да ты жапыште мыняр-гынат шапашым ыштен кертына. Теве тыгак вияҥына.

— Рынке экономике манына, а вет озанлык пашам чын виктараш гын, план почеш ыштыме экономикак кӱлеш…

— Кызыт тыгеак ойлат: касвелне рынке экономике уке. Чынжым гын нунынат план почеш ышталтеш. Мемнан денат Кугыжаныш Думо социальный да экономике могырым вияҥме корным кум ийлан планироватла. Касвелнат план почеш илат. Тушто эсогыл кӧ продукцийым утыж дене ыштен луктеш, тудлан штрафым пуат. Тыгай ойыртемат уло, молан манаш гын нунын дене кугыжаныш полыш вес тӱрлӧ. Меже рынке корно тӱҥалтыште улына гын, йӧннаже шукырак. Мыланна туге ышташ тунемман – шӧр ак вашталт модаш тӱҥалеш гынат, эҥгекше шагалрак лийже манын келыштаралтман.

Мо кертмынам ончыктена

— Адакше тендам шушаш ийыште кугу паша вуча – Унчо села 2019 ийлан финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже семын увертаралтын. Тышкат ушныде огыда керт.

— Эн ончычак кугу таум ойлымо шуэш район администрацийын ончысо вуйлатышыже Александр Альбертович Ивановлан. Унчо селана тыгай рӱдывер лийшашлан эн кугу шӱкалтышым тудо ыштен манына гынат, йоҥылыш огына лий. Тыште тудын надырже чынжымак кугу. Кызытсе район вуйлатыше Александр Николаевич Голубков да ял шотан илем администраций вуйлатыше Иван Михайлович Евсеев денат пашам пырля ыштена да шонена: Унчо финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже семын шкенжым кӱшнӧ ончыкта. Мемнанат тыште надыр лийшаш. Вет ме тыште шочын-кушкынна, илена да пашам ыштена, сандене тиде суапле сомыллан мутым кучымынам умылена. Кертмына семын полшена.

Теве улан марийын илемжым калык вий дене ышташ тӱҥалме ыле, вара тиде пашам озанлык шке ӱмбакше нале. Ончыч мардежвакшым шогалтышна, вара апшаткудым, рончен конден, уэмден нєлтышна. Кызыт пєртлан пурам конден шындыме – ыштынена. Тыгай марий илем кӱлешак, вет Унчо кундемыште калык V курымыштак илен. Тидым археолог-влакын кӱнчымышт ончыктен. Озаҥлан шукерте огыл 1000 ий теме гын, Унчылан – 1500 ий. Сандене ты пашан кӱлешлыкше шотышто умылымаш уло – калыкын вӱрыштыжак тиде. Марий илемым йӧршын ыштен шуктымо огыл гынат, турист-влаклан мардежвакш ден апшаткудым ончыктен кертына. Чыла да писын нӧлташыже кугу окса кӱлеш, садлан тидым иканаште ышташ нигузеат ок лий.

— Марий илемым археолог-влакын кӱнчымӧ акрет шӱгар деч тораште огыл, вӱд да чашкер воктене, чоҥаш палемдыме дене пеш чын ыштыме – тидын дене калыкнан пӱртӱс деке лишыл улмыжым почын ончыктымо.

— Кунам-гынат уло тӱня пӱртӱс деч тӱҥалтышым налмыжым умыла да тудын деке ончалтышыжым весемда. А ме, марий-влак, пӱртӱс Юмынам, пӱртӱс илемнам да пукшышынам арален коденна. Сандене, у шӱлыш дене кумылаҥын, ончыл технологийлан эҥертымекат, тидын деч кораҥаш вашкыме ок кӱл. Мландын пукшышо вийжат пӱртӱс денак кылдалтын, ме тудым арален кодышаш да пойдарышаш улына. Шкенжым ончыллан шотлышо тӱня садыгак тыгай умылымашке пєртылеш. А ме тунам ты радамыште ик эн ончылно лийына. Ялозанлык пашана денат, финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже семынат шкенан мо кертмынам почын ончыктена.

Юрий Исаков мутланен.  

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий