«Эй шемер марий, йывырте:
Таче тыйын пайремет.
Ынде тыланет почылто
Шке марий кундемет!»
Шабдар Осыпын мутшылан Иван Палантайын возымо ты муро 1921 ий 1 мартыште икымше гана йоҥген. Марий Ревкомын пунчалже почеш лач тиде ийын 1 март кечым, «Шкевуя Марий кундемын» шочмо кечыжым, калык пайрем семын палемдаш тӱҥалыныт. Тыге 1931 ий марте лийын. А вара шуко ий июньын 20-шо кечылаштыже рушарнян пайремым эртареныт. 1960 ий гыч тӱҥалын, Марий автономий кечым 4 ноябрьыште, Декрет лукмо кечын, палемдена.
1936 ий 5 декабрьыште Совет Ушемын Конституцийже дене келшышын, Марий автономийым Марий Автономный Совет Социалистический Республикыш, а 1992 ий гыч Марий Эл Республикыш савыреныт.
Кузе чыла тиде лийын?
1920 ий февральыште Озаҥ олаште чулым марий пашаеҥ-влакын Пӱтынь Российысе погынымашышт лийын. Тушто Наркомнац пеленсе Рӱдӧ марий пӧлкам вуйлатыше Н.А.Алексеев марий-влакын илыме верлам автономный кундем семын ойырен налаш кӱлмӧ нерген ойлен. Но кузе тидым ыштыман? Вет марий-влак тӱрлӧ вере тӱшкан иленыт… Автономийлан картым ышташ кӱлын. Кушто чот шот дене пелыж утла марий-шамыч иленыт, тудо кундем областьыш пурталтын. Тыгай условий дене гына автономийым ышташ йӧн пуалтын. Вара марий-шамычын тӱшкан илыме верлаште (чылаже 20 утла волостьышто) погынымаш-влак эртеныт. Иктешлымеке, раш лийын: пелыж наре веле марий калык ик чумыр областьыш ушнен кертеш…
1920 ий июльышто Озаҥыште марий коммунист-влакын Всероссийский конфренцийышт эртен. Тушто автономийым ыштыме дене кылдалтше йодышым илышыш пуртымо корно рашемын. Марий-влак илыме верла гыч пелыже нарым гына чумыр область семын ойырен лукташ лиеш, тушко кок ола веле пура: Козьмодемьянск (Чыкма) да Краснококшайск (Чарла). Автономийым ыштыме дене кылдалтше документым Рӱдо марий отделым вуйлаташ
шогалтыме Сергей Алексеевич Черняковлан ямдылаш кӱштеныт. Тиде пашаште тудлан А.К.Эшкинин, Н.Ф.Бутенин полшеныт.
2 ноябрьыште Совнаркомын заседанийже деч вара, Черняковын докладше почеш, Марий автономийым ыштме нерген декретыш В.И.Ленин кидшым пыштен, а 4 ноябрьыште тудым ВЦИК вуйлатыше М.И.Калинин пеҥгыдемден. Но автономийын чекше, рӱдолаже, могай вер-влак автономийыш пурмо йодышым рашемдаш вес документ кӱлын. С.А.Черняковын ямдылыме ты документшымат ВЦИК ден Совнарком 25 ноябрьыште пеҥгыдемденыт. Но МАО-н чекше-влакым рашемдыме паша 1931 ий марте шуйнен.
Марий кундемын рӱдолаже шотыштат кугу ӱчашымаш каен. Марий коммунист-влакын конференцийыштышт, тидын нерген мут лекмеке. олыкмарий ден курыкмарий-влак ваш пижыныт: ик могыржо Чарла верч, весыже Чыкма верч шогеныт. Протоколышто, иктешлен, тыге возымо: «Пренийыште чот шокшештын ӱчашыме деч вара ик ой дене пунчалме: жаплан рӱдыверым Козьмодемьянскеш верандаш, но эрелан рӱдӧ семын Краснококшайскым шотлаш». Чарламарий С.А.Черняков Ленинлан кид пышташ ямдылыме кагазыште Козьмодемьянск нерген уто шомак деч посна раш возен шынден: «Марий областьын рӱдолаже Краснококшайск лиеш». А Ленин подписатлыме деч вара Чыкмасе вуйлатыше-влак нимомат вашталтен кертын огытыл.
У областьым ревком вуйлатен. Тушко 5 еҥым пуртеныт: С.А.Черняковым, А.В.Григорьевым, В.М.Моисеевым, В.А.Мухиным. Вуйлатышылан Иван Петрович Петровым шогалтеныт…
С.НОСОВА