ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

«Ынде пӱртӱс газым гына вучена», —

маныт Шернур районысо Пекпулат почиҥгаште илыше-влак.

Пекпулатын тукымжо кугурак лийын

Тиде ял Койсола рӱдӧ илем деч ныл меҥге тораште верланен. Тудлан негызым ХIХ курымын кокымшо пелыштыже пошкудо Эҥермучаш ялыште илыше-влак Пекпулат ден Элембай пыштеныт. У верыш куснышо-влак ик тукым гыч лийыныт,  илемлан могай лӱмым пуымо шотышто кужу жап ӱчашеныт. Тыге кутырен келшеныт: кєн тукымжо кугурак лиеш, яллан тудын лӱмжым пуаш. Пекпулатын тукымжо писынрак шарлен, кугурак лийын, эрге-влакат шукынрак шочыныт. Тыге ял Пекпулат почиҥга лӱмым налын.

1935 ийыште тиде ялысе латкум сурт «Ломбер» колхозыш ушнен. Илен-толын, тыште пырче аралыме кок левашым, тынарак агуным да фермым чоҥеныт. Варажым тиде озанлык кугемдыме Калинин лӱмеш колхозыш ушнен. Жап эртыме семын, вольык ашныме кок вӱтажымат петыреныт. Паша вер кодын огыл. Тылеч вара ялыште калык шагалемаш тӱҥалын. Икшыве-влак Эҥермучаш тӱҥалтыш школыш тунемаш коштыныт. Тудыжо тунемше-влаклан омсажым пытартыш гана 1976 ийыште почын. Кугу Отечественный сарыш тышечын латкандаш пєръеным ужатеныт, мӧҥгешыже кандашын гына пӧртылыныт.

Чылажат корно дене кылдалтын

Ме тиде ялыш Кугэҥер ял администрацийым вуйлатыше Н.Борисова да вӱдышӧ специалист Г.Рослякова дене пырля миен коштна. Ял моткоч сылне верыште, садер лоҥгаште, шинча. Кодшо курымын индешлымше ийла тӱҥалтыштыже Койсола гыч Эҥермучаш гоч тиде ял марте асфальтан корным ыштеныт. Уремышкат асфальтым шарыме, тудо кызыт мартеат удан огыл аралалтын. Ме ялыште илыше самырык пєръеҥ М.Элембаев дене мутланышна.

— Мый шкеже пашам ышташ Москвашке коштам, тыште ыштен налме окса дене кугунжак нимом от нал. Сурт-оралтымат кучаш, йоча-влакымат ончаш, пукшаш-йӱкташ кӱлеш. Пелашем, Марина Вениаминовна,  Шернур поликлиникыште тырша. Самырык-влак тыште илаш огыт код гаяк, эре олашке каяш тыршат. Мемнан ял калыкым кызыт ик йодыш тургыжландара: пӱртӱс газ уке, — каласкала Михаил Владимирович. – Поселенийна мучко тудо кажне гаяк ялыште уло гын, ме гына єрдыжеш кодынна. Ынде вучен шуктышаш гаят ок чуч, эре сєрат. Сурт еда пучымат шупшмо, газым пурташ ончылгоч ямдылалтынна.

Тиде йодышым рашемдаш ял администраций вуйлатыше Н.Борисова полшыш.

— Очыни, те колын огыдал, — ойла Элембаевлан Надежда Валерьевна. – Тений газ пучым Эҥермучаш ял гыч Пекпулат почиҥгашке шупшаш проектлан оксам ойырышаш улыт, а вес ийын шыжым ялыш газ толын шушаш. Тунам тачысе гай нелылыкда ок лий.

     Кажныже арун кучаш тырша

Ял ик уреман. Асфальтан корно дене эрташ, ошкыл колташ шуко жапак огеш кӱл. Тыште чылажат ару, чылажат шке верыштыже, кажне суртоза шке оралтыжым шотышто кучаш тырша. Кугу тӱтан мардеж деч кугу писте ден куэ-влак пуйто ялым арален шогат. Кажне суртын пакчаштыже саскам пуышо пушеҥге ден вондер койыт, лышташнер печкалташ пуйто шокшо игечым гына вучат. Шошым гын тыште поснак сєрале, шўшпык йӱк йӱд-кечыже шергылтеш, пуйто кундемым моктен шӱшка, калыкым поро пашалан кумылаҥда. Калыкшат тыште поро, икоян, ваш келшен ила.

Пекпулат почиҥгам изи ял радамыш пуртат. Кодшо курымын индешлымше ийлаштыже тышке шумеш, кӱшнӧ ойлымо семын, чапле корным огыт ыште гын, ялын пӱрымашыже могай лиеш ыле, мужедаш веле кодеш. Вет мӱндыр да корныдымо шуко ял кызыт пытартыш шӱлышым ышта манаш лиеш. А теве тиде ялыште пєрт ешаралтеш веле. Ялыш пурымаштак кок чапле у пєрт нӧлталтын шогалын. Нуно илемлан сылне, ойыртемалтше тӱсым пуат. Иктыжым, кок пачашанжым, кодшо шыжым А.Блинов чоҥен шынден. Але илаш пурен огыл. Шкеже Мурманскыште ик военный частьыште служитла. А эн тӱр пєртшє – В.Пекпулатовын. Тудо пашам ышташ єрдыж кундемыш коштеш. Чоҥатше кызытсе жаплан келшыше материал дене, сандене мӱндырчынак моткоч моторын коеш.

Кызыт тыште индеш пӧрт уло. Кокытыштыжо кеҥежым веле илат, даче семын кучылтыт. Коло кум еҥ шотлалтеш, тышечын латвизытше пашам ыштен кертше. Кум икшыве уло: коктынжо Койсола школыш коштыт, икте йочасадыш каяш кушкын шуын. Тиде изи ял гыч нылытын вузлаште тунемыт. Шуко изи ялыште пенсионер ден илалше-влак гына кодыныт гын, тыште пенсионеркыжат иктак веле, В.Элембаева, ила.

Тыгай ойыртем шижалтеш: тиде кундемыште паша вер шотышто нелылык кугужак манаш огеш лий, «Семёновский» госплемзаводын кумшо отделенийже пашам ышта да чапле лектышыш шуэш гын (тыште чылаже шӱдӧ утла еҥ тырша), тиде ял гыч ты озанлыкыште ик еҥат пашам ок ыште. Ятырын райрӱдыш коштыт, мӱндыр кундемлаште оксам ыштат.

Ял пайрем кумылым нєлталын      

— Кодшо ийын ял пайремым ыштышна, — умбакыже каласкала М.Элембаев. – Пеш оҥайын, сайын эртыш. Ялыштына шочын-кушшо, кызыт єрдыж кундемлаште илыше-влак шукын толыныт. Урем покшеке ӱстелым погенна ыле. Ойыртемалтше-влакым палемдышт, грамотым кучыктышт. Койсола тӱвыра пєртын самодеятельный артистше-влак чапле концерт дене куандарышт. Тыге чучо: пуйто ял ик кечылан угыч ылыжын, сай ончыкылыклан ӱшан шочын. Мемнан дене, тымык верыште, илаш ласка, уто йӱк-йӱан уке. Кузе тыгай верым кудалтен кает?

Пайремым организоватлаш, виктарен колташ ял администрацият, ялын старостыжо, «Акашевский» сурткайык фабрикыште пашам ыштыше Г.Извековат, чот тыршышт. Уло ял калыкын рӱж пижын тыршымыже шижалтын. 

Ял калык ончыч вольыкым ашнен, тудын кӱшеш илен лекташ тыршен гын, ынде тыште ик ушкалат кодын огыл. Южыжо казам ашна, чыла гаяк суртышто чыве уло. Тыгак лудо-комбым ашныше-шамычат улыт. Тӱкан шолдыра вольыкым ашнымым чарнымылан кӧра олыклаште ынде шудым солышыжат уке, тушто тӱрлӧ вондер кушкеш.

Тышке корно улмылан кӧра шӱкым кышкаш контейнерым шынденыт. Погынышо шӱкым график почеш арнялан кок гана наҥгаят. Тидын шотышто єпке шомакым ойлышо уке.

Кастене уремым ик лампычке гына волгалтара. Ял администраций вуйлатышын мутшо почеш, эше иктым ешарен сакаш кӱлеш. А такшым В.Элембаев кастене жапыштыже чӱкта-йӧрыкта. Урем кыдалнак таксофоным вераҥдыме. Тудым терген ончышна: сайын пашам ышта. Кеч-могай туткар лийме годым тышечын кӱлеш службыш яра йыҥгырташ лиеш. 

Кугезе йӱлам огыт мондо

Шке жапыштыже ял калык, кугезе йӱлам шуктен, лишнак верланыше Куэр кӱсотыш юмылан кумалаш коштын, — каласкала ялыште илыше, шке жапыштыже почтальонкылан ыштыше, кызыт озавате сомылым шуктышо А.Пекпулатова. -Пелештен моштышыжо-влак илыш гыч каеныт, а самырык-влак кокла гыч тиде пашалан тунемше лийын огыл. Тыге ынде южыжо Эҥермучаш ял калык дене пырля тиде ялын кӱсотышкыжо кумалаш коштеш.

Кугурак тукым Семыкым, Петро ден  Ильян кечым, Кугечым, Сорта чӱктышым, Роштом, Ӱярням ок мондо.

Изи ялыш миен савырныме деч вара тыгай шонымаш шочо: кушто корно уло да ты илем райрӱдӧ лишне верланен гын, тыште у оралтымат нӧлтат, самырык-влакат уке-уке да илаш кодыт, уремыште йоча йӱкат йоҥгалтеш.

Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ

Авторын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий