ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

«Шагалын улына гынат, огына йокроклане», —

маныт Параньга район Яндемыр почиҥгаште илыше-влак.

Олор ден Усола коклаште верланен

Тиде ял Параньга – Усола — Олор автотрассе ӱмбалне верланен. Кугорно ялым пелыгыч  шелеш. Яндемыр почиҥга шке жапыштыже Шернур, Марий Турек кантонлашке пурен улмаш, а 1940 ийыште ял калыкын йодмыж почеш Параньга районыш ушеныт. Легенде почеш, тиде илемлан негызым Олор ял гыч Яндемыр ден Элтымер марий-влак 1812 ийыште пыштеныт. Ял воктенак Тошкемнурка эҥер йоген эрта. Тудлан вӱдым ятыр памашшинча ешара. Эн шукыжо тыште 30 сурт лийын, тушто 133 еҥ илен. 1932 ийыште «Комсомолец» колхозым ыштеныт. Икымше председательлан И.Берестовым сайленыт. Тиде озанлыкым 1950 ийыште кугемдыме Палантай лӱмеш озанлык дене ушеныт. Но кодшо курымын кудлымшо ийлаштыже ял гыч калык єрдыжкє каяш тӱӈалын. Вич еш Олорыш, ятырын Усолашке кусненыт. А шымлымше ийлаште ялым ончыкылыкдымо радамыш пуртеныт, да тыште у пєртым чоҥаш чареныт.      

Шке жапыштыже тыште витле верлан клубым чоҥеныт, кевыт пашам ыштен. Тыгак тӱкан шолдыра вольыкым, шорыкым, имньым ашныме фермым чоҥеныт улмаш. Ял калык Палантай лӱмеш колхозышто тыршен, техникым виктарен, вольыкым ончен. Кугу Отечественный сарыш пӱтынь ял дене эн ончыч А.Деляновым ужатеныт. А чылаже тиде шучко кредалмашке коло кандаш еҥ каен, тышечын латкоктынжо элнан эрыкше верч вуйыштым пыштеныт.

Лу сурт кодын

Ме ялын старостыжо С.Пектубаева дене вашлийна. Тудо коло кум ий Усола ялысе йочасадыште тырша, икшыве-влакым онча, школыш каяш ямдыла. Пелашыже, Олег Яковлевич, ончыч Палантай лӱмеш колхозышто пашам ыштен. Тӱшка озанлык пытымек, паша вер деч посна кодын. Мом ыштет, шуко еҥын пӱрымашыже тыгай: оксам ышташ, ешым ончаш, пукшаш-йӱкташ манын, ӧрдыж кундемыш, Москвашке, кошташ логалеш. Кызыт Яндемыр почиҥга гыч вийвал пагыт вич пӧръеҥ ӧрдыжтӧ тырша. Нунын радамыштак Олег Яковлевичат. Кок арня пашам ышта да тынарак жап мӧҥгыштӧ кана.       

— Ялыштына лу сурт кодын, тушто кумло наре еҥ шотлалтеш, — каласкала Светлана Геннадьевна. – Кеҥежым гын калык ешаралтеш, ныл суртышто илыш уэш ылыжеш. Кызыт эсогыл кермыч дене чоҥен шындыме чапле пӧрт-влак яра шинчат. У пӧртым нєлтышє уке, тыште илыше-влак тоштыжымак ачален уэмдат. Ялыштына самырык еш уке манаш ок лий. Теве Пектубаевмыт ешым налаш. Денис Москвашке пашам ышташ коштеш гын, пелашыже Алевтина мӧҥгыштӧ икшыве дене шинча. Эше Евгений Пектубаевын самырык ешыже тышке илаш толын. Марий Турек районысо Сысоево селаште илен, пєртыштым тул пытарен. Ялыштына чылаже кум икшыве уло, коктынжо школыш коштыт, икте аваж дене мӧҥгӧ пелен.

Ял кугорно ӱмбалне верланымылан кєра корно шотышто нелылык уке. А теве пуртӱс газ деч посна кодыныт. Ял администраций вуйлатыше Ю.Сидоровын мутшо почеш, ончычшо газ пуч Олорыш Усола ден Яндемыр почиҥга гоч кайышаш улмаш, но пытартыш жапыште проектым вашталтеныт. Параньга гыч Усола марте пучым шупшыныт, а Олорыш Алашайке могырым толын. Тыге Яндемыр почиҥга єрдыжеш киен кодын. Пытартыш жапыште тиде ялыштат газым пуртымо шотышто погынымашым ик гана веле огыл эртареныт. Проект илышыш шыҥдаралт шуэш гын, ял калыклан шкаланжат изи огыл роскотым ышташыже перна.

Ял калыкын сай ончыкылыклан ӱшанже тыште гына: ял мучаште ончычсо Палантай лӱмеш колхоз чапле кок вӱтам чоҥен шынден. Тушто тӱшка озанлык ик ият пеле вольыкым ашнен, но вараже тудыжын шагалеммылан кӧра кӱлеш лийын огыл. Тиде вӱта-влакым верысе предприниматель А.Чешев налын, но кызытеш эше тушко вольыкым шогалтен огыл. Тиде фермым пашашке колта гын, паша вер лектеш ыле. А кызытеш ялыште ушкалым ашныше иктат уке. Ӱшкыжым єрдыктарат, шорыкым кучат, чывым, лудым, комбым ашнат. Ондакше кажне сурт ик-кок ушкал дене ашнен.

Марий йӱлам огыт мондо

Шукерте огыл ял воктенысе кӱсотыш тӱшкан лектыныт, юмылан  вольыкым пуэныт. Спонсор семын А.Делянов кугу полышым пуэн. Пелешташ карт кугызам ӧрдыж кундем гыч ӱжыныт. Кумалтышыш тиде ялыште шочшо, кызыт ӧрдыжтӧ илыше-шамычат шукын толыныт. Тыгак яллан шӱдӧ ий темме лӱмеш кугу пайремым эртареныт. Тунамат шуко еҥ погынен, єрдыж ялла гычат толыныт. Пайрем ӱстелым погеныт, художественный самодеятельность коллектив сай концертым ончыктен.

Ме тиде ялыште шочын-кушшо, тышкак марлан лекше Г.Делянова дене палыме лийна. Галина Михайловна ятыр ий Палантай лӱмеш колхозышто агрономлан, вара лу ий Усола сельсоветыште (кызыт ял администраций) секретарьлан ыштен. Пелашыже, Евгений Александрович, «Дружба» колхозышто шофер, вара пожарный частьыште водитель лийын. Индеш ий ончыч илыш дене чеверласен, да тылеч вара Галина Михайловна эреак шкетын ила. Сурт-оралтышт ончыч ял кыдалне лийын гын, вара тушто илаш шыгыр лийынат, вес мучашыштырак пєртым нєлтеныт. Кок эргым ончен куштеныт, кызыт олаште илат. Ава деке чӱчкыдын, утларакше изиракше, толын каят, уныка-шамыч куандарат.

Ушкал шарнымашеш гына кодын

— Мый ончыч кок ушкалым ашненам, кумытат лийын да тудыжым ужалышым, ончаш вий ыш сите, — ойла Г.Делянова. – Пытартыш жапыште казам кученам ыле. Шке черланенамат, кок казам ужалаш, ик тагам шылым ышташ перныш. Латик чывем ыле, ынде икте веле кодын, чыла рывыж нумалын пытарыш. Кӱсотышто пыжашым ыштен. Мыйыным веле огыл, пошкудо-шамычынат чывыштым кучен кочкын. Кеҥежым шкеат ужынам, пакча шеҥгеке толын шинчын ыле. Ялна йыр шӱкшудо пошен, нигӧ куралын ок ӱдӧ. Шудым солышат уке, йырваш шўкшудо шарлен. Вольыкшо уке гын, шудыжо молан кӱлеш?

 Мый дечем южгунам йодыт: ялыште калык шагал, нигуш каяш, йокрок огыл мо? А мый манам: йєршынат йокрок огыл. Ваш-ваш унала коштына, мутланен шинчена. Поснак пайрем годым. Умбал мучаште илыше йолташ ватемлан йыҥгыртем: «Мый тыгай кочкышым ыштенам, чай йӱаш тол» манам. Вес гана тудо шкеж деке унала ӱжеш.  Шешкым-шамыч южгунам тыге ойлен колтат: «Мом шкетын ялыште киет, тол мемнан деке». А мый «Тыштат пеш сай» манын вашештем. У ийлан такшым олашке миенам ыле. Пеледыш пайрем годым Олорыш каен колтена, тушто пеш весела. Мый илышемлан нимынярат ом ӧпкеле, утларакше уныкам-влак куандарат. Тыште кеҥежым поснак ласка. Йырымваш ломбер, моло пушеҥге ден кушкыл пелед шогалеш, шӱшпык йӱкым колыштын, манмыла, шерет ок тем.

Урем дене эртен кайымына годым кермыч дене чоҥен шындыме чапле пєрт-влакымат ужна, яра шинчышыжат шагалын огытыл. Теве клубын оралтыже тыштат жапше годым илыш шолмо нерген ушештара. Ынде тудын окналашкыже шиферым кырен шындыме. Ял мучашыште кок вӱта пуйто вольыкым вуча. Лишнак шудо рулон ора-влак койыт. Икманаш, ял чылт ончыкылыкдымо манаш ок лий. Илыш умбакыже шуйна.

В.СМОЛЕНЦЕВ

Авторын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий