8 Март кечын, ӱдырамаш-влакын тӱнямбал пайремышт дене саламлен, лишыл да йӧратыме еҥышт, ӧндалын-шупшалын, пӧлекым кучыктат, ныжыл деч ныжыл, поро деч поро мутым ойлат. Но тыгай пиал чылаштланак огеш шыргыжал. Тиде радамыште шуркалыше кӱртньывоштыр коклаште шинчыше-влакат улыт.
Ӱдырамаш колонийыште икымше гана Чувашийысе Цивильскыште лийынам ыле. Тунам, шарнем, чылажат ӧрыктарен: ӱдырамаш-шамычын шем халатым чиен, шем шовычым пидын коштмышт, эрык гыч толшым южыштын шыдын, южыштын шӱлыкын ончен вашлиймышт да ужатымышт, …
Ты гана 8 Март пайрем деч ончыч шкенан республикыште верланыше Новотроицкысе ӱдырамаш колонийыш тарванышым. Тиде пайремлан ӱдырамаш-шамычын кузе ямдылалтмыштым, мемнан дене ӱдырамаш колоний могайрак улмым рашемдыме шуо.
Тӱрлӧ кундем гыч шинчат
Мемнам колоний начальник Олег Юрьевич Малышев вашлие. Но жапше шыгырлан кӧра алмаштышыже Юрий Семенович Арсибеков дене мутланаш темлыш. Тудын каласкалымыж почеш, кызыт колонийыште 280 ӱдырамаш шинча. Такше тудо 430 еҥлан келыштаралтын. Кумшо ужашыже – Марий Эл гыч. Молыштым Москва, ты область, Татарстан, Дагестан, икмыняр моло кундем гыч конденыт. Нуно 18 гыч 60 ийым эрталтыше марте улыт. Эше икмыняр ий ончыч ӱдырамаш-шамыч утларакше шолыштмылан, мошенничествылан, агымылан тыгай верыш логалыныт гын, пытартыш жапыште наркотик дене пайдаланымылан, еҥым пуштмыланат шинчат. Тыште икымше гана судитлалтше уке. Кажныже кокымшо, кумшо але утларак гана шинча. Эсогыл визымше гана логалшат вашлиялтыт.
«Мӧҥгыштӧ пайремлан когыльым ыштем ыле…»
Юрий Семёнович деч вара 1-ше номеран отряд вуйлатыше Светлана Васильевна Алексеева вашлие да отрядыштыже улшо икмыняр ӱдырамаш дене палымым ыштыш.
Мутлан, Лидия Марий Турек районысо ик ял гыч. 54 ияш. Колонийым почмыланат вич ий веле, а тудо тыште уже кумшо гана шинча. Чылаже визымше гана судитленыт. Тыгай самырык огыл ӱдырамашыже молан тынар гана логалын? Икымше гана 1999 ийыштак шынденыт. Тунам ялыштышт ик еҥын пӧртыштыжӧ аракам погынен йӱыныт, а вара тудынак аракажым шолыштыныт. Тылеч вара ныл ганажат тидланак эрык деч посна коденыт.
— Мӧҥгыштӧ гражданский марием кодын. Ик ӱдырем ден кум эргым, вич уныкам улыт. Пытартышыжым эше ужынат омыл. Тудо колонийыште шинчымем годым шочын. Тыште мый кӱвар мушшылан ыштем, — палдарыш Лидия.
8 Март пайремым кушто да кузе вашлийме нерген йодмеке, ӱдырамаш ик жаплан шыпланыш, а вара каласкалаш тӱҥале:
— Колонийлаште тиде пайрем такше сайынак эрта. Мый эше Чувашийыште Козловкышто шинченам. Но тыште сайрак. Кажне ийын ӱдырамаш-шамыч концертым ямдылат, южышт икте-весылан открыткым кучыктена, мут дене ваш-ваш саламлена. Да тыште южшак вес тӱрлӧ – яндаррак, вет тиде – шочмо марий кундемем. Тыште чай йӱмашым эртарат. Столовойышто такшымат сайын пукшат, но ты кечын эшеат тамлырак кочкыш дене сийлат.
Ончыко пурен каласем: шымше номеран колонийыште чынже денак моткоч сайын пукшат. Тидым мутланыме кажне ӱдырамаш палемдыш. Мыят тидым пеҥгыдемден кертам. Мый, мутлан, шӱрым тамлен веле ончышым. Кокымшылан ямдылыме пареҥге пюре ден гуляшым пелыжым веле кочкым. Тетла ыш пуро. Кисельымат ик-кок гана подыльым да ӱстел кокла гыч пыкшерак гына лектым.
Столовый вуйлатыше палемдыш: мо тудо тыште шинча да тиде пашам шукта, 8 Март пайремлан кажне ийын мом-гынат тамлым ямдылаш тыршат. Тений мӧҥгысӧ сынанрак кочкышым: винегрет ден котлетым – пукшаш шонат.
А 54 ияш ӱдырамаш пайрем нерген мутланыме годым тыге палемдыш:
— Мӧҥгыштӧ мый кажне пайремлан когыльым ыштем, мелнам кӱэштам ыле. Тидын нерген ынде кызытеш шарнаш веле кодеш. Но вашке, индеш тылзе гыч, эрыкыш лектам гын, ончычсыла орадыланаш ом тӱҥал. Ынде шкемым кучемак. Шоҥго вуй дене шолыштын коштмо гала? Тазалыкат ончычсо гай огыл. Лучо мӧҥгыштӧ уныкам-шамыч дене шинчылтам.
«Авай, таче тылат нимом ышташ ок лий!»
Вес ӱдырамаш Москва область гыч. 40 ияш. Тудо наркотик дене пайдаланымылан кумшо ий шинча. А такше шым ий утла срокым пуэныт. Тылеч ончыч айдемым пуштмылан судитленыт улмаш.
Лу ий ончыч тудо эше эрыкыште лийын. Тунам куд ияш эргыж да аваж дене пырля иленыт. Лач тунамсе 8 Март пайрем ушешыже эн чот лакемалт кодын.
— Тиде кечын изи эргым мылам да авамлан открыткым сӱретлен пӧлеклен, кочкышым ӱстембаке нумалаш полшен, почешна эрыктен, эсогыл пӧртым шкетынак моштымыж семын мушкын. «Авай, таче ковам ден когылянда нимогай пашам ышташ огеш лий! Таче мый чыла ыштем! Жалке, кочкаш шолтен ом мошто. Уке гын тудымат ямдылем ыле!» — пеҥгыдын, пӧръеҥ семын манмыже тачат шарналтеш, — пелештыш ӱдырамаш. А шкенжын чурийжым шӱлык авалтыш, вет кызыт аваже колен, 16 ияш эргыже йочапӧртыштӧ кушкеш…
«Врач-шамыч кунам колтат?»
37 ияш ӱдырамаш Дагестан гыч. Наркотик дене пайдаланымылан ныл гана судитленыт. Кок ганаже условный срокым пуэныт. Пытартыш кок ганаже колонийыште шинча.
— Кандашымше март пайремлан тыште оҥай концерт программым ямдылат. Мый мураш, кушташ вожыламат, тушко ом ушно гынат, но ончаш келша. А мариемын мӧҥгыштыжӧ тиде пайремлан кажне гана шуко калык погынен. Ава лийшем эре могай-гынат шӧртньӧ ӱзгарым пӧлеклен. Кызытат тышке пайремлан могай-гынат пӧлекым, лачка кочкышым, оксам колта. Йоча-шамыч, а нуно мемнан кумытын улыт, шке кидышт дене ыштыме иктаж настам але сӱретым пӧлекленыт. Но тунам нуно эше изи лийыныт. Кок тылзе гыч нуным ужам. Кызыт кажне кечым шотлен илем. Йӧра, эрыкыште шочшем-шамыч, марием, авам, ава ден ача лийшем вучат. Но икшывына-шамыч кушто улмем огыт пале. Нунылан чыланат мый больницыште эмлалтам манын ойлена. «Авай, ну, кунам тыйым врач-шамыч колтат?» — телефон дене йыҥгыртымем годым кажне гана йодыт.
Теве тыгай кум еҥын кум тӱрлӧ пӱрымашыже…
Вуйлатышыжат, отрядшат эн сай
С.В.Алексееван вуйлатыме отрядыштыже 64 еҥ лийын. Молан «лийын»? Лач мийымына кечын 4 еҥ эрыкыш лекшаш ыле. Тиде отряд тыште эн сайлан шотлалтеш. Светлана Васильевна шкежат кажне ийын «Эн сай отряд начальник» лӱмым сеҥен налеш. А эше 2013 ийыштак тылзылан ик гана шке газетыштым лукташ тӱҥалыныт. Тудо «Семёрочка» маналтеш. Тушко ӱдырамаш-шамыч кидышт дене печатлыме буква дене серат. Газетым шергал лектым гын, тушто мом гына огыт возо: почеламутым, ойлымашым, мыскарам, кӧргӧ распорядке правил денат палдарат, порядкым пудыртышо-влакымат огыт мондо.
Кече распорядке нерген ойлаш гын, 8 Март пайремлан тудо тыглай кече гаяк кодеш. Утларак малаш жапым, эрыкым утларак огыт пу. Лач производствыш ургаш, упаковатлаш, мом ямдылымым грузитлаш, моло пашам ышташ огыт кай. Тиде кечын чыланат канат. Очыни, тиде эн куанлыже.
Ургат, пидыт, мурат, куштат…
А яра жапыште ӱдырамаш семын шкем почын ончыкташ чыла гаяк йӧнышт уло. Нуно ургенат, пидынат, мурен-куштенат, молымат ыштен кертыт. Тидлан верысе клубышто посна кружок-шамыч улыт. Клуб вуйлатыше И.Цветкован ойлымыж почеш, ӱдырамаш-шамыч тушко кугу кумыл дене коштыт. Кум ий ончыч Ирина Викторовна «Я здесь живу, я здесь творю» проектым шонен луктын да илышыш шыҥдара. А тушкыжо эше икмыняр подпроект пура: тиде – «Лира» дуэт, «Шутка» театр-студий, «Девчата из чата» КВН команде, «Флэш» эстраде куштымаш ансамбль, прикладной усталык ден сценылык костюмым ямдылыме кружок-влак.
«Я другая» фотопроект ӱдырамаш-шамычлан поснак келша. Тушто нунылан роба олмеш, ойырен налме образ дене келшышын, визажист сӧрал вургемым чикта, моторын чиялта, парикмахер сылне прическым ышта, профессионал фотограф картычкым ышта. А образшым могайым гына ойырен огыт нал: 17-ше курымысо ӱдырамашым, йомак персонажым, … Но тиде йӧн чылалан огеш пуалт. Тудын дене шкеныштым чыла шотыштат сайын кучышо ӱдырамаш-влак гына пайдаланен кертыт.
Ӱдырамаш-влак лишыл еҥыштлан видеоткрыткымат колтен кертыт. Но тыгай йӧнат чылаштлан огеш пуалт. Сандене тидат ӱдырамаш-влакым чолга лияш, шкем шот дене кучаш моткочак кумылаҥда. Мутлан, 8 Март пайрем вашеш видеоткрытке дене кум ӱдырамаш гына лишыл еҥыштым куандарат. А вашешыже нунышт, поснак марийышт да йӧратыме пӧръеҥышт, 8 Март пайрем дене саламлаш толаш пешыже огыт вашке. Тидлан, мутат уке, кажныжын тӱрлӧ амалже уло. Но ик тӱҥ амалже – колонийыште шинчыше ӱдырамаш-влак кокла гыч шукыштын марийышт уке: але ойырленыт, але лийынак огыл, але вучымым чарнен, але колен.
Колонийыште ӱдырамаш-шамычын жапыштым пайдалын эртараш йӧным ыштат гынат, садак койо да шижалте: нуно мӧҥгышт деч посна моткочак йокрокланат. Тидыже отрядысе пӧлемла мучко эртыме годым рашак палдырныш. Икте книгам лудеш, весе кроссвордым решатла, кумшо пӧлемым эрыкта, нылымше, верысе кыдалаш школышто тунемше, мӧҥгылан пуымо пашам ышта, визымше йӱд смене деч вара мала, кудымшо … черепахым пукша ыле. Икмынярын, шушаш пайремлан ямдылалтын, репетицийым эртарат ыле. А кок ӱдырамаш шинчашкем поснак пернышт. Нуно, нимом ыштыде, окнашке шыпак ончен шинченыт. Да мемнам, нунын дене чеверласен, эрыкыш лектын кайышым, тунар шӱлыкан ончалтыш дене ужатышт. Арам огыл ойлат: шке пӱрымашнам ме шке ыштена…
Любовь Камалетдинова.
Авторын фотожо.
Z/Камалетдинова/фото кол 7