«МАРИЙ ЭЛ» ТАЧЕ Марий Эл - 100

Тулан 18-ше гыч – вӱран 38-ше ийыш

Пӱрымаш корным от мужед…

Ынде И.А.Шигаевын шочшыжо-влакын илыш пӱрымашыштым ончал лектына. Элнан вияҥмашкыже нунат изи огыл надырым пыштеныт.                                Репрессироватлыме ачан шочшыжо-влак нерген возымо годым ала-молан чон кумыл эреак ласка огыл да тургыжланыше. Мутлан, ачаже марий икшывыже-влакым пеленже Москошко наҥгая, туныктен луктеш, илыш ратыш шогалме корным ончыкта ыле гын, ала нуно академикат, генералат лийын кертыт ыле. Но, калык манмыла, пӱрымашым огыт мужед.

Александр Иванович Шигаев (1919- 1941) – кумдан палыме марий кугыжаныш пашаеҥ И.А.Шигаевын кокымшо шочшыжо. Иван Антоновичын икымше ватыж деч кум йочаже лийын манын возенна ыле. Кугыжаныш пашашке вуйге-йолге пурен кайымеке, И.Шигаев шочмо Роҥго кундемже гыч ончыч Йошкар-Олашке Марий автономный областьым ышташ полшаш, вара Москошко кудалын. Пелашыже Евдокия Сергеевнам да кум икшывыжым пеленже налаш шонен. Но ик кугу амал тиде ешын ончыкылык пӱрымашыжым кок велке савыралын: Евдокия Сергеевна шочмо кундемжым кудалтен каяш пеҥгыдын тореш лийын. Марий ӱдырамашлан шке ялже, родо-тукымжо, тыге тунемме илыш тунамсе совет служащийын ватыже лийме деч шергырак улмаш, очыни.

Кум шочшо йӧршын изи кодын. 1923 ийыште кугуракше Мику 9 ияш, Элександр 4 да Лиза 2 ияш гына лийыныт. А тиде жап гыч ачашт Москвашке ВЦИК-ыш пашаш куснен да, 1938 ийыште репрессийыш логалмешкыже, эреак тушто илен. Кок гана толын кайымыжым гына шарнат.

Таче ме кокымшо эрге Элександрын (серышыштыже тыге ончыктен шкежат) пӱрымашыжым тудын икмыняр серышыж гоч шергал лектына. Ончык пурен каласена, марий деч посна кодмеке, Евдокия Сергеевна Иван Антоновичлан йӧршынат ӧпкем кучен илен огыл. А пеҥгыде марий ӱдырамаш семын тыгай шонымашан лийын: йочам мый ыштенам, мыяк ончен куштем!

Кызыт ынде, ты ешын пӱрымашыжым шымлен лекмеке, возышо семын мыйынат тыгай шонымаш шочо: йоча-влакын ачаштлан ава сырен-ӧпкелен ила ыле гын, икшывыже-влакат иктаж-кушто садак «кудалтен кайыше» ача нерген уда шомакым каласат ыле. Но ни серышлаште, ни дневникыште «ача» нерген ӧпке кумыл але уда шонымаш огыт вашлиялт. Тугеже, шуко неле-йӧсӧ пернен гынат, Евдокия Сергеевна икымше марийжым чон кумылжо дене эреак йӧратен да порын шарнен илен. Йӱштӧ-шокшым ончыде… Тыгай кумыл дене гына тулык ава кум икшывым йол ӱмбак шогалтен кертын. Тидымак пеҥгыдемда тачысе родо-тукымыштын тиде илыш савыртышлан пуымо акышт.

Икымше шочшо Мику «Шольымын письмаже-шамыч. 1939-1941» папкыжын ончылмутыштыжо 1953 ий 20 августышто тыгерак сера: «Тиде шольымын, Шигаев Александр Ивановичын, письмаже-влак… Армийыш кайымекыже, лач нине письмамак веле колтен кертын. 1941 ийыште, война тӱҥалме годым, Каунас (Литва) ола лишне, Германийын границыж воктене, Неман вӱд серыште лийын… Война тӱҥалмеке, Александр деч ик письмат толын огыл. Пытартыш серышым 1 июньышто возен: «Ме адак вашке вес верышке каена. Германий могырыш. Тушто тума мардеж тарвана. Тыгерак шокта…»

Тиде «тума мардеж» пеш тале лийын. Да тудын лӱмжак шучко – сар!

1939 ий шыже – икте-кодде РККА-шке

«Сай иледа-кутыреда, авый, Лиза, йыҥгай, Аня.

Мый возем тиде письма дене шкенан кайыме корно нерген. Ме Йошкар-Ола гыч лектынна 29 ноябрьыште 12 час да 30 минутлан йӱдым. Волгыжмеш кайыме Зел.-Долыш шумеш, тушеч лектынна 10 час эрдене да каенна Канаш ст. шумеш, вара Канаш гыч Москошко. Москваш толын шуынна 1 часлан, йӱдым, 2 декабрьыште. Тушто столовыйыш каенна. Йошкар-Ола гыч мийыме йӱдымак мончаш пуренна. Мемнан кайыме вагонышто кок пачашан нар ыле. Вагонышто 38 еҥ улына ыле. Шкенан-шамыч чылан иктыште улына. Якайсола гыч коктын улыт. Кундыш гыч Ваню уло. Кундышӱмбал гыч икте уло. Шумли гыч Мигытан Павуй уло пырляк.

Москошто улмына годым ала-куш наҥгайышт, огына пале. Белоруссийыш наҥгайымыла чучеш. Москошто 10 часым шогышна, но нигуш огыт колто.

Кызытеш чеверын.

Адрес уке, миен шуам да вик колтем.

Салам дене (подпись)

 2/XII-39».

«Йошкар Армий салам дене мӱндӱр-мӱндӱр вер гыч, БССР, Гомель ола гыч йӱдйымал вел гыч миен шужо мыйын возымо чевер маке пеледыш гай сай саламем, авый, Лиза, йыҥ- гай да Аня. Мый тємдан дек возенам письмам Моско гыч да верыш миен шумеҥге, но те шыпланышда. Нимогай уверат уке. Мый уверым вучен-вучен илышым да вучен шым шукто. Адак угыч письмам возаш логале. Но тудо письмам налында манын шонем. Ваштареш молан огыда возо? Тиде письмам налыда гын, вигак возыза, мыйын мӧҥгысӧ илышым палыме шуэш. Ме илена самый олаштак, но только шонымо семын лектын кошташ ок лий. Иктаж тылзе-кокыто огыт колто.

Кочкаш столовый ышта. 100 метр веле казарме деч. Эрдене кынелына 6 часлан, 8-лан занятий тӱҥалеш частьыште. Вара канаш да кочкаш 3 час марте. 3 час гыч 9 час марте адак занятий. Вара 11 час марте оружий эрыктымаш да кочкаш. 11 часлан малаш возына. Заниматлаш коштына ола деч иктаж кок меҥге ӧрдыш, нурышко. Частьыште калык-шамыч мемнан район гыч веле руш да марий улыт, а молыжо эртак Ташкент, Казахстан гыч улыт. Нунын йылмышт весе. Ме огына умыло, а нуно кокла гыч веле умылат рушла кутырымым. Пеш осал улыт.

Расход шотышто кузерак пашада кая? Возыза письмаш. Сєснадам шӱшкылында, уке?

Вот могай паша эше. Заготлен коштмылан оксам налыныт, уке? Тудым пален налза. Те налында огыл гын, облигацийыш ида пыште. Йодса оксам, кидышкыда налза, иктаж раскотланда йӧра. Тидын нерген мый Вӧдырлан письмам возенам. Ревиз ыштымылан т/дням начислятленыт, уке, палыза. Чыла возен колтыза. Трудодням начислятлен огытыл гын, мый вес семын кычалаш тӱҥалам, тидлан закон уло.

Вот могае йодмаш мыйын тӧмдан дек. Мыланем вашкеракын чемоданым колтыза, кєгєн дене тўкылыман лийже. Тыште налаш пеш шерге. Ик чемодан 80-70 теҥгем шога магазиныште. Частьыште налаш муаш ок лий, а олашкыже огыт колто. Молын чылан уло, только мыйын гына уке, мыйын чыла шала кия. Коч налаш муыда, коч ыштыктыза, только шондык семын почман лийже. Ыштыктеда гын, Кундыштӱр Раманлан веле заказым ыштыза. Размерже тыгай лийже: кутыш – 70 см, лоп. – 35 см, кӱкшытшӧ – 15-16 см. Могайжым мастар пала. Чемодан изиат, кугуат огыл лийже. Тудын дене пырля меж тореш ыштыраш ден рондо пера-шамычым чыкыза.

Тетла серышаш уке. Пока сай кодам.

Салам дене (подпись).

БССР, Гомель. П/я 19/42. Литер «А» (конвертыште)».

Совет элым кумдаҥдымаште

«Йошкар Армий салам дене Советский Литовский республик гыч мый возем письмам шке родиныш Вилкавишкис ола гычын.

 Поро, сай илымашет, изай!!!

Мый тиде письмам возем тыйын Руясола гыч колтымо серышетлан. Ончыгече мый налынам тыйын письматым, 20/IX. Но тиде письматлан пеш куго тау да «спасибо». Несколько раз благодаряю письма возыметлан.

 Но тыйын возымо письмат гыч тыгайрак паша коеш: тый пашам ышташ тӱҥалынат да только паша чот логалеш. 18 час олмеш 26 часым туныктет. Тиде, очыни, учитель-шамыч ситыдыме дене. Но эре тыге огыл, наверно, лиеш.

Комсомол шотышто тыйым, видимо, шукертак восстановитлен улыт. Тидын нерген мый тиде письматым налмӧҥ-гӧ веле палышым.

Ынде мый возем шке илышем нерген кӱчыкынрак. Мый илем ничего, сай, тажа да тошто гаяк. Но мемнан кызыт инспекторский проверке тӱҥалын. 10 числа гычын ме икмыняр программе дене тергымашым эртена да оценкым налына. Налынам «удам» огыл, «сайым». Тактический занятий дене «сай», политподготовко дене «сай», огневой подготовко дене «сай». Моло дене лийын огыл эше.

25 числа марте проверке кая. Но круговой отметке «хорошо» логалшаш. Тый сату налаш уло мо манын йодат. Тыште сату шуко уло. Только мыланна налаш ок лий, советский окса ок кошт тыште, литовский окса веле коштеш. Мыланна тылзылан 7 литым веле пуат. Мемнан семынже – 7 теҥге веле. Мемнан окса дене таҥастараш гын, ик литше – 88 копеек. Советский окса лит деч 12 коп. наре шулдо. Нимомат тидын дене налаш ок лий. Кертам гын, советский оксам колташ тӱҥалам. Налын кертыда.

 Тетла возаш уке. Чеверын. Сай, тажан иле.

 Салам дене (подпись)

22/IX-1940».

 Еш архивыште Александр Шигаевын 14 серышыже аралалтеш. Нуным ме чылажымат савыкташ ямдыленна. Тидыже элнан эртыме корныжым рашрак почын пуаш полша. Палемдыман, 1939-1941 ийласе серыш кокла гыч кум серыш гына. Шигаев тукым нерген шарнымашым, материалым арален кодымаште ме ешысе икымше эрге Микулан – Николай Ивановичлан – кугу таум каласышаш да поро пашажым порынак шарнышаш улына.

Умбакыже лиеш

 Лайд ШЕМЙЭР

 Фотом да серыш-влакым «Ару Элнет» тоштер-комплексын фондшо гыч налме.

Материал Иван Шигаевын лишыл родо-тукымжо дене кутырен

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий