XVI-XVII курымла марте марий калыкын шке тӧра шотан лончыкшо лийын. Чаманен каласыман, ме тудын нерген пеш шагал палена. Санденак южышт акрет марий вуйлатыше-влакым йоҥылыш феодал лончыкыш пуртат, «князь-влак» мут дене нуным лÿмдат. Туге гынат, тÿрлö увер-аҥарым шерген лектын, ты йодыш шотышто рашлыкым муаш лиеш. Мутлан, кугезына-влак ожно кузе шкеныштын тöра-шамычым лÿмденыт.
Эн ондак марий калыкын илышкыл саманже нерген ушештарыман. XVI-XVII курымлаште да тулеч ончычат марий калык первобытный строй гыч феодализмыш вончаш тÿҥалын. Тиде вончымо саманым историк-влак «сар демократий» манын лÿмдат. «Сар демократий» жапыште кеч-могай калыкат сар сомылым эн кугу да эн кÿлешан сомыллан шотла. Тиде саманым чыла кызытсе цивилизованный калык-влак эртен каеныт. Немыч-шамыч – Калык-влакын Кугу куснымаш годым (II-VII курымла), славян-влак – V-IX курымлаште, скандинав-влак – VIII-XI курымлаште, Йÿдвел Кавказ калык-влак – XIX курым марте. Марий-влакат шке жапыште (IX-XVI курымлаште) пошкудо кундемлаш керылт пурыде да нуным толыде илен кертын огытыл. Сар сомыллан чыла марий-влак шÿмаҥыныт – палыме лÿман да тыглай еҥжат, пöръеҥжат да ÿдырамашыжат, изижат да кугужат. Уло толен налме арверым тунам тöр шеледаш тыршеныт.
Эн тÿҥ йодыш-влакым калык погын (утларакшым сарыш коштшо пӧръеҥ-влак) каҥашен ончен. Мутлан, калык погынышто вуйлатыше-влакым сайленыт. Тунамак эн поян да эн виян урлык-влак, моло калык деч ойырлен, кÿкшырак верым налаш тÿҥалыныт. Лÿмлö еш-влак шке еҥыштым тöра-влакын верышкышт шындаш йöным муыныт. Ача деч эрге деке кучемым пуымо йÿла шыҥдаралт толын. Марий тöра-влак шемер калыкым вуйлатен шогеныт, туге гынат нуным феодал лончыкыш пурташ огеш лий. Феодал-влак дене таҥасарымаште тöра верыш лÿмлö еҥ-влакым кугыжаныш огыл, а марий калык сайлен. Тунамак тиде вер гыч калык кеч-кöм кораҥден шкак кертын. Санденак марий тöра-влак калыкым индыраш тоштын огытыл. Мöҥгешла, калык нуным пагален да эн сылне, эн тале, эн ушан-шотан еҥ семын шотлен — Акпарсым, Полтышым, Мамич-Пердейым…
Адакшым ме палена: марий калыкын шке кугыжанышыже лийын огыл: XIII-XV курымлаште Шöртньö Орда йымалне лийын, XV-XVI курымлаште Озаҥ ханствыш верештын, XVI курым гыч тÿҥалын Руш кугыжанышыште ила. Сандене марий тöра-влаклан илышкыл да политике шотышто кÿшнырак верланыше вес калыкын тöрашт-влакым колышташ логалын (йозакым поген кондаш, тÿрлö порысым ыштен шукташ, калыкым сарыш тарваташ). Чÿчкыдын
тöра верыш сайлыме еҥымат кугыжаныш сомылкалче-влак дене пырля келыштараш логалын. Кугыжаныш пунчал почеш (калыкын кöнымаш деч посна) тöра верыш шогалтыме марий-влакат лийыныт. Нуно эн ончыч шке калык олмеш кугыжаныш верч тыршен шогышаш улыт улмаш.
Ынде марий тöра-влакын чаплÿмыштым лончылаш тӧчен ончена.
Кугыза́ (кугу́за). Руш курымсерышлаште («Ветлужская летопись», «Кажировская летопись», «Летопись Соли-Галичского монастыря» да молат) эше «кугуз» манын лÿмдымö. Марла гыч рушлашке вик кусараш гын, «великий хозяин» лектеш. «Вождь», «старейшина», «князь» чаплÿм-влак дене иктак манаш лиеш. Тыге Вÿтла марий-влак XIII-XV курымлаште шке вуйлатышыштым лÿмденыт. Нунын коклаште — Кай, Коджа-Яралтем, Ош Пондаш (руш-влак тудым тынеш пуртымек Бай-Борода Никита Иванович маныныт), Кельдыбек. «Кугыза» мут «старейшина» шотышто моло марий кундемлаштат кучылталтын. «Кугыза» мут вараже (XVI курымышто) «кугыжа» титулыш (рушлаже — «царь») савырнен шинчын. Кызыт «кугыза» — тиде коча, шоҥгыеҥ, кугу чӱчӱ. Туге гынат ожнысо йÿлан семже тиде мутышто кодын, вет кугун пагалыме илалшырак пöръеҥым гына ме кугыза манына.
Кугý еҥ, кугырáк. «Кугыза» чаплÿм дене иктак. Чотракше олык марий да виче марий коклаште шарлен. Тоштой почеш Чумбылатын чаплÿмжö тыгай лийын.
Он. Очыни, тюрк калык-влакын йылмышт гыч куснен. Изиш вашталт толын, «хан» («кан», «каан») чаплÿм гыч лийын шинчын. Рушла «владыка», «вождь», «правитель» семын кусараш лиеш. Ханствын вуйлатышыже деч посна марий-влак южгунам шке кугызаштым тыге маныныт. Мутлан, Тÿкан (Шуран) Шур он-тöра маналтын, тудлан сукалтыше моло вуйлатыше-влак (Петеган, Штрек, Олдыган, Долгоза да молат) изи он лийыныт. Тугак марий юмыйÿла почеш тÿрлö водыжым тыге маныт (мутлан, вÿд он). Мыйын шонымаште, «он» мутын ыҥже моло чаплÿм дене таҥасарымаште ударак негызан. Арам огыл «Ший пÿян ший Пампалче» йомакысе вÿд он шкежым южо осал хан гаяк вÿда. Саде Тÿкан (Шуран) Шуретат акрет годсо кугыза-влак дене таҥасарымаште эн шучко улеш, докан. Южо шанчызе-влак «он» мутым марий йылме гычак лукташ тӧчат. «Он» мутвожым нуно «ончыл», «ончаш», «ондак», «онар», «оньо», «оҥ» («онг») мутлаште ужыт.
Лувýй. Изирак вуйлатыше-влакын чаплÿмышт. Тиде мут Шöртньö Орда жапыште шарлаш тÿҥалын. Руш кугыжаныштат XIX курым марте лувуй-влак лийыныт (рушлаже — «десятник»). Лувуй изи йырвелым вуйлатен, тушто лу сарзым сöй жапыште погымо сомылым шуктышаш улмаш, йозакым поген. Эн ондак тудо лужан тÿҥ полышкалышыжлан шотлалтын.
Лужá. XVIII курымышто кид дене возымо марла-рушла мутерлаште «сотник» мутым лачак тыге кусарыме (тидын шотышто ОА.Сергеевын «Тошто мутер-влак» книгаштыже 88 да 98 лаштыклажым ончалаш темлем). XIII-XVIII курымлаште лужа-влак «шÿдö» манме кугу йырвелым вуйлатеныт. Нуно шÿдö сарзым шке кундемыште поген, сöйыш вÿден наҥгаеныт. Тыгак йöзакым толен
коштыныт да, иктаж-мыняр ужашыжым шкаланыштлан коден, поген налме вундым кугыжанышлан пуэныт. Лужалан икмыняр лувуй-влак пашам виктараш полшеныт. Вес могырым, лужа-влак кугыжаныш сомылкалче-влакын тÿрлö кÿштымашыштым шуктеныт. Иктаж-могай лужа нунылан келшен огыл гын, тудым кораҥденыт да шÿдыштö илыше калыклан (утларакшым лувуй-влаклан) лужа верыш вес еҥым сайлаш кÿштеныт.
Шÿдöвýй. «Лужа» чаплÿм дене иктак.
Витлевýй. Лужа гаяк, манаш лиеш. Шÿдöвуй шÿдö сарзан йырвелым виктарен гын, тунамак витлевуй витле сарзым пуышо йырвелын вуйлатышыже лийын.
Лужавýй. Тиде мут тошто марла-рушла мутерлаште ок вашлиялт. Тунамак XIX курымысо кумдан палыме марий сотыеҥ И.Я. Моляров Акпарсым лужавуй манеш («Беседы к черемисам Кузнецовского прихода», 1873 ий). Тидын почеш ятыр шанчыеҥ «лужавуй» мутым «сотник» семын кучылташ тÿҥалыныт. Чын манаш гын, лужавуй — тиде лужа-влакын вуйлатышыже («великий князь» чаплÿм гай, манаш лиеш). Вет Акпарс тыглай лужа лийын огыл, моло кугыза-влак дене таҥастарымаште тудо кÿкшырак верым налын шоген. Тудым курыкмарий лужа-влак (Аказ, Ковяж, Яныгит да молат), иквереш каҥашен, пырля пашам виктараш манын сайленыт. Тыгай марий тöра-влакым руш-влак «сотный князь» манын лÿмденыт. Лужавуй чаплÿман тыгак виян олыкмарий лужа-влак Мамич-Пердей (1550-ше ийла) да Адай (1560-шо ийла) лийыныт.
Торкáн. Рушлаже — «тархан». Тюрк калык-влакын йылмышт гыч куснен. Торкан-влак — тиде кугыжаныш пунчал почеш (калыкын кöнымаш деч посна) йозак деч утарен кодымо кугыжанышын сомылкалчыже-влак. Ончычрак хан верч, вараже руш кугыжа верч сар сомылым шуктеныт. Южгунам торкан чаплÿмым лужа-влаклан пуэденыт. Мутлан, Тутай лужа торкан лийын, руш кугыжаныш тудлан Изи Ошла эҥер воктенысе кугу пасум пöлеклен. Тутай Кумшо Черемис сар годым (1581-1585 ийлаште) лужавуй лийын, руш кугыжа ваштареш кучедалын. Вараже тудым пуштыныт, шÿдыштыжö Чарла олам шынденыт, пасуштыжо Торкан (Тарханово) ялым негызленыт. Тиде ялыште (тунам Чарла ола деч ныл меҥге тораште) XVIII курым марте марий торкан-влак иленыт.
Пáтыр. Тиде чаплÿмат тюрк калык-влакын йылмышт гыч шыҥдаралт толын. «Багатур» («батур», «баатар») чаплÿм гыч лектын. Руш курымсерышлаште «патыр» мутым «богатырь» але «черемисский воевода» семын возымо. Шöртньö Ордаште да Озаҥ ханствыште марий патыр-влак талешке койышыштлан кöра кугу вуйлатыше (хан, эмир, бей, мурза) пелен лийыныт, сарзе-влакын мастарлыкыштым шуараш полшеныт, сӧй годым шкешт почеш арвыльым вӱден наҥгаеныт (мутлан, Урак-патыр). Черемис сар саманыште калыкым пудыранчыкыш тарватеныт, марий вуянче-влакым марий калыкын эрыкше верч ончыко вÿденыт, шкеныштым чаманыде кугыжаныш сарзе-влак ваштареш кредалыныт (мутлан, Акметек-патыр). Сандене XVI курым мучаште «патыр» чаплÿман ик марият кодын огыл.
Очыни, ожно марий калыкын тӱрлӧ вуйлатыше-влаклан вес чаплӱмымат пуэденыт. Нуным пален налаш йӧным муаш лиеш. Тидлан шуко документым ончен лекман, адакшым этимологий, этнографий, фольклористике, антропологий шымлымышым эртарыман.
Сергей Свечников,
историй науко кандидат. Г.В. Тайгильдин. Ош Пондаш
Г.В. Тайгильдин. Ош Пондаш
А.М. Малышев (Анди Мерян). Чумбылат
А.С. Бакулевский. Тӱкан Шур («Югорно» эпос гыч)
И.А. Богомолов. Мамич-ПердейТоркан. Эртык да археологий тоштер
Торкан. Эртык да археологий тоштер
