«Кеҥежым мемнам чодыра пукша-йӱкта», — манеш Морко районысо Ӱшӱттӱр ял калык.
Ӱшык вереш шочын
Тиде илем ончычсо Весшӱргӧ ялсовет деч йӱдвел-касвел могырышкыла лу меҥге коклаште верланен. Легенде почеш эҥер воктене кум изак-шоляк иленыт. Тиде кундем калыклан илаш йӧнан вер улмаш, писе мардеж тышке логалын огыл. Сандене тысе йоген эртыше эҥерын лӱмжымат «ӱшык» мут дене кылденыт. Но икана туткар лийын каен: эҥер чот шарлымылан кӧра пӧртлашке вӱд пурен. Изак-шоляк-влаклан кӱкшакарак верыш илаш куснашышт пернен. Тиде верже кызытсе ялын шинчыме кундем деч йӱдвелышкыла 200-300 метрлан тораштырак улмаш. Варажым тышке илаш моло кундемла гычат толаш тӱҥалыныт. Тыге яллан лӱмым Ӱшӱт (ӱшык) тӱр шомак дене кылден пуэныт.
Ялын лӱмжӧ икымше гана 1795 ийыште Чарла уездысе илем-влакын спискыштым ыштыме годым йоҥгалтын. 1886 ийыште тыште 16 сурт улмаш, тушто 76 еҥ илен. Кум суртышто руш-влак ешым чумыреныт улмаш. А теве 1924 ийлан калык 221 еҥ марте ешаралтын. 1931 ийыште «Марий пеледыш» колхозым ыштеныт. 1935 ийыште ФАП-ым почыныт. Кугу сарыш ял гыч 64 еҥ элым аралаш каен, тышечын 31 фронтовик гына мӧҥгеш пӧртылын. Тӱрлӧ ийлаште колхоз-влак кумдаҥын ушненыт, лӱмыштат вашталтыныт. 1971 ийыште «Москва» тӱшка озанлыкын рӱдыжӧ Изнур ялыш куснен. Варажым «Дружба» колхоз ышталтын. Ял калык пасу паша да вольыкым ончымо деч посна пилорамыште тыршен, куэ ӱштервоштырым, тыгак сатум опташ яшлыкым ямдылен, Озаҥ олашке ужален. Илен-толын колхоз панкрутыш лектын. Ял калык паша деч посна кодын. 2003 ийыште 46 суртышто 150 еҥ илен. Шке жапыштыже кок пӧртыштӧ лапке лийын.
Ял палыме да пагалыме еҥже-влак дене кугешна. Нунын радамыште ончычсо «Правда» колхозын председательже, сарын участникше И.Петров, Марий Элын калык артисткыже З.Долгова, мурызо В.Корчемкина, поэтессе З.Тимофеева, Морко школын туныктышыжо В.Сидоркин да молат улыт.
Паша деч посна улан от лий
Кызыт ялыште, официальный увер почеш, 111 еҥ ила. Калык ий еда шагалемеш. Ятыр сурт яра шинча. Ола але райрӱдӧ воктенысе тыгаяк яллашке кеҥеж жаплан самырык-влак ача-ава суртыш даче семын илаш толыт гын, тыште тыгай еш-шамыч уке улыт. Ме тиде ялыште шочын-кушшо, тышкак марлан лекше, латкандаш ий почтальонкылан тыршыше И.Федорова дене палыме лийна. Валерий эргыж дене коктын илат. Мийымына годым Ира Арсентеьвнан суртыштыжо эше Советский районысо Голубой поселкыш марлан лекше ӱдыржын школыш кошташ шудымо икшывыже-влак улыт ыле. Пӧрт кӧргым йоча йӱк сӧрастарен.
— Мемнан кундемыште ял калыклан паша вер шотышто пешак чӱдӧ, кӧ кузе мошта, туге илаш тӧча, — палдара Ира Арсентьевна. – Кеҥеж шуо гын, уло ял калык чодырашке, емыж-саскам, поҥгым погаш коштеш. Чодыраже мемнан пакча шеҥгечак тӱҥалеш да тений, юмылан тау, модо, пӧчыж, поҥго чот шочыныт ыле. А теве эҥыж тиде гана ыш куандаре. Ик кечыште ик еҥжак 1,5 тӱжем теҥге марте теҥгеаш саскам погыш. Машина дене налаш толыт, тудыжо мемнан капка ончыкак шогалеш. Шыже шуо гын, поҥгым погена. Тыге калык илаш тырша. Манмыла, чодыра пукша-йӱкта. Пашаже уке гын, мом ыштет, вет илаш кӱлеш. Йӧра, ялыштына фермер Леонид Яковлев уло, шуко ушкалым онча. Тудын техникыжат ситышын уло. Мыланна, ял калыклан, кертмыж семын полша. Мыйын эргым, Валерий, кандашле утла вуй шорыкым ашна. Такшым моло икмыняр еҥынат вольыкшо уло. Шукынжо пашам ышташ Москвашке коштыт, икмыняр еҥ верыштак чодырам руышо бригадыш ушна. Эше тидым каласынем: ончыч кастене ялна волгалт веле шинчен, кажне сурт окна гыч тул волгалтын. Кызыт уремыш лектатат, чонланат шуй-й веле чучеш, лишыл кум-ныл пӧрт гыч гына тул коеш. Ялна эркын-эркын пытен толеш.
Лийын пиалан пагыт
И.Федорова куд йочам ончен куштен, пытартышыже йыгыр шочыныт. Ик эргыже, чаманан каласыман, коло кум ияшак илыш дене чеверласен. Федорован пелашыже, Евгений Ефимович, тыгак лучко ий ончыч уке лийын. Тудо колхозышто тӱҥ инженерлан, механиклан пашам ыштен. Икманаш, шке жапыштыже еш пиалан, тичмаш илыш дене илен да пашам ыштен.
Ялыште кермыч, блок але моло материал дене чоҥымо пӧртым от уж гаяк. Фермер Леонид Яковлев ден шольыжо Владимир чапле оралтым нӧлтен шынденыт. Шукынжо пу пӧртыштӧ илат. Ӧрдыж кундемлаште ыштен налме пашадар дене оралтым уэмдат, тӱзатат.
Ончыч тиде ялыште илыше-влакат шуко вольыкым ашненыт, ушкал кӱтӱ олыкышто коштын. Ынде фермер Яковлевын индеш ушкалже деч посна эше вич вуй кодын. Нуным электрокӱтӱчӧ полшымо дене кӱтат. Но тыгодым ушкал-влакым вигак электровоштыр авырыман кумдыкыш огыт колто, ондак лу шагат марте олыкышто кондыштыт. Вет ынде йырым-йыр шудо кушкеш, тудым солышо уке гаяк. Кӱтӱштӧ ушкалым тӱжаҥдаш эре гаяк ик-кок ӱшкыж лиеш. Тудыжым икмыняр еҥ пукшен ӧрдыктара.
Порылык койыш ок мондалт
Ялыште эн кугу ийготан-влаклан Евдокия ден Роза Яковлевамыт, М.Васильева шотлалтыт. Нуно индешле ийышкат лишемыт. Тыгак Г.Павлов кандашле ныл ийым темен. Пошкудышт-влак нунын дене кугешнат. Лу наре йоча Зеленогорск посёлкысо школыш, йочасадыш коштеш. Нуным школ автобус дене шупшыктат. Вет Изнур гыч Ӱшӱттӱр ялыш шумеш асфальтан корно шуйналтын. Ял деч умбакыже, Нурӱмбал марте, кӱм шарыман корным ыштеныт. Асфальтан корным ыштен шуктымеке, ял калык пайремым эртарен. Тунам ялыште чынжымак шуко жаплан шарнымашеш кодшо куанле пайрем лийын. Тидын нерген тыште кызытат шарналтен ойлат.
Тысе калык ямдым вучен шинчен тунемше огыл. Старосто В.Даниловын вуйлатымыж почеш шоҥгемше кугу пушеҥге-влакым (нуно мардежан годым сӱмырлен кертме лӱдыкшым луктыныт) руэныт, памашым сӧрастареныт, йырже печым ыштеныт, вургемым шӱалташ волакым уэмден шынденыт, Изнур котельный гыч уремысе лакылам тӧрлаташ шлакым шупшыктеныт, моло пашам шуктеныт.
Калыкын келшен, ик ой дене илымыжым тыгай сӱретат пеҥгыдемда. Кеҥеж шуо гын, чодыра гыч пум кондаш кӱлеш — пошкудо пошкудылан эҥерта, тӱшкан каят. Шудым ямдылыме, пареҥгым шындыме годымат тӱшка шӱлыш шижалтеш. Ялыште южыжын тракторжо, грузым шупшыктышо машинаже улыт. Технике денат полшаш тореш огытыл. Ваш-ваш унала коштыт, марий йӱлам огыт мондо, пагалат.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
