1 июль – Кугу Илыш Шочыным, Шурно Шочыным жаплыме кече. Руш-влак тиде кечым «Ярилин день» маныт. Ярило марий Кугу Илыш Шочын ден Шурно Шочынлан лишыл улеш, но Мер Юмын сынжымат ужаш лиеш. Руш калык ой почеш, тиде кечын христиан-влакын шнуй еҥышт-влак Ярило дене кредалыт, но сеҥен огыт керт. Тиде тыгак лийшаш: вет кугезына-влак Илыш Юмылан ўшанен иленыт, а илышым нимо сеҥен ок керт. Кӧ тудым пытара, шкежат пыта. Тиде кечын тўрлє юзылык лийын кертеш. Тыгак вес сандалыкышке омса почылтеш. Тыглай кечын ужаш лийдымым ужашлан тура эҥер серышке миен шогалман да куэ воштыр-влак гоч вӱдышкӧ ончалман.
2 июль – Мӱкш Ава ден Мӱкш Оным жаплыме да мӱй перкем йодмо кече. Тиде кечын мўкш-влак мўйым шыштыш темаш тӱҥалыт, сандене нуным тургыжландарыман огыл. Мӱкш-влак мӱйым сайын погышт манын, омарта йымалан мӱй пӱрым темыме атым тойыман.
Мӱкш-влак омарташкышт вашкат гын, вашке йӱр йӱреш. Мӱкш-влак омарта пырдыжыште шинчат гын, чот шокшо лиеш. Мӱкш-влакым Йыван кече (7 июль) марте пукшыман.
3 июль – Пулдырчым кучымо кече. Тиде кече гыч шурно шуаш тӱҥалеш, сандене пасушко пулдырчо-влак толыт. Тидлан кӧра сонарзе-влак нуным кучаш тӱҥалыныт. Кӧ тиде кечын пулдырчым кучен кертеш, идалык пытымеш сайын сонарлаш тӱҥалеш. Эҥыремыш кече. Кокияш ӱмбалне эҥыремыш вот але ӱвыра-влак чоҥештылыт гын, пулдырчо тораште огыл шылын шинча. Но ош пулдырчым кучыман огыл – тудо кугу пиалым конда.
Тиде кечын йӱр йӱреш гын, эше нылле кече, чарнен-чарнен, йӱреш. Эҥыремыш у вотым пидеш гын, игече тӧрлана – чевер лиеш.
4 июль – Писте пеледышым погымо кече. Писте пеледыш тӱрлӧ чер дечын эмла. Тыгак ӱп ден коваштым саемда. Йомдарыме кече. Калык ой почеш, тиде кечын Юмынэрге (але марий рвезе) Юмынўдырым (але Юмынэрге — марий ӱдырым) йомдарен — олык мучко арам ӱжын коштын. Юмынӱдыр ты жапыште эҥер серыште вӱд йогыным ончен шинчен да рвезе нерген монден — кастене веле шарналтен. Но рвезе ты жаплан олык гыч каен шуктен.
Кӧ пистым арам руа, чодыраште саташа.
5 июль – Вашлиймаш кече. Тиде кечын Юмынэрге (марий рвезе) ден Юмынӱдыр (але Юмынэрге ден марий ӱдыр) икте-весыштым вашлийыныт — Юмынӱдыр шке рвезым кычалын каен да муын.
Игечым эскерыме кече.
Йӱр йӱреш гын, шурно ума. Йӱд каваште тылзе чӱчкалтен волгалтеш гын, кинде шуко лиеш.
6 июль – Ушшудым погымо кече. Ушшудын моло лӱмжӧ-влак – нарынчывуй, колдырмавуй, ӱшшудо, полдышшудо, чодырамаке, кӧргоҥгыр. Тиде шудо моткоч пайдале улеш да ятыр чер дечын эмлен кертеш.
Вўдеш пурымо (йӱштылмӧ) кече. Тиде кечын кастене, 7 июль – Йыван Купача кече водын, таза-эсен лияшлан, вӱдышкӧ пурыман.
Вӱдышкӧ пурыман гын, Йомшеҥерымат жаплыман, вет таза-эсенлыкым калыклан лач тудо пуэн шога.
7 июль – Йомшеҥер кече. Йыван Купача кече. Эн кӱчык йӱд дене кылдалтше пайрем. Кызытсе лӱмжым Тынеш пуртышо Йыван деч налын. Тынеш пуртымо годым вӱдыш пуртен луктыныт, рушла — «окунали» лиеш. Лач тышечын, «окунать» шомак гычын, марий «чокынаш» мут лектын. Руш-влак пайремын чын лӱмжым огыт шарне. Марий-влаклан тиде кечын Йомшеҥерым жаплыман. Вет лач тиде юмо кугезына-влаклан шинчымашым пуэн да вӱд ташлыме (потоп) годым айдеме тукымым арален коден. Такшым, тынеш пуртымашат христиан йӱла огыл – тўрлє калык-влак акрет жапыштат тыгай йӱлам шуктеныт. Келгынрак шымлаш гын, марий калыкын ужар азам кум кече почела мончаш пуртымашат тиде йӱла дене кылдалтын.
Акрет жапыште тиде кечын вӱдеш пурымаш вӱд ташлыме деч вара илыше кодмым – уло чер ден сулыкым мушкын эрыктымым ончыктен. Вўдеш эр гыч (пайрем водын але йӱдым пурен огыдал гын) кечывал марте пурыман. Тидым ыштеда гын, тендам тӱрлӧ чер ден азап кудалтен каят.
Шудо пуш вийын шарла гын, йӱр йӱреш. Лупс чот возеш гын, кияр ума. Тиде пайрем кечын эрдене (чын лияш гын, 22 июньышто тыге лийшаш) кече чӱчкен нєлтеш (Кугече годымат чўчкен нєлтеш, тунам кече ден йӱд иктӧр лийшаш улыт, тиде кечын – эн кужу). Кава шӱдыран гын, поҥго ума. Кӱдырчӧ кӱдырта гын, пӱкш шагал лиеш. Йўр йўреш гын, шудым ышташ ударак лиеш, но шурно ума. Йўр шортеш гын, вич кече гыч кече шыргыжеш.
8 июль – Илыш Шочын Ава ден Юмын Авам жаплыме кече. Нунын дечын тиде кечын еш суап ден пиалан илышым, сай пелашым йодман. Вўдўдыр кече. Тиде кечын шекланенрак йўштылман – вўдўдыр вўдышкє шўдырен пуртен кертеш. Марий йўлаште вўдеш пурен кайыше ўдырым веле огыл, памашымат вўдўдыр (эҥерын — Вўд Аван ўдыржє) маныныт. Тугеже могай вўдўдыр да кузе айдемым вўдышкє пуртен колта – раш. Э‰ер але ер пундаште йўштӧ памаш шолын лектеш гын, ты верыште йўштылшє еҥ, шӧнжӧ шупшылалтмеке, вўдыш пурен каен кертеш.
Апашудым (тулоҥгырым) погымо кече. Калык ой почеш, тиде шудо самырыкемаш полша. Шудо тургым тўҥалме кече. Вўд мландышке писын шыҥа гын, шудо тургым жап ояр лиеш. Илыш Шочын Ава кече деч вара эше нылле кече шокшо шога.
9 июль – Снеге кече. Тиде кечын снеге кўэш да поснак эмле лиеш: вўрым саемда, мокшым эмла. Снеге лышташ гыч чай вийым ешара. Тудын юзо вийжат уло. Оксам кўсын йодын мийыме годым шола кўсенышке лач снеге лышташым пыштыман.
Игече сай шога гын, эше шым арня ояр лиеш. Йўр йўреш гын, шыже марте йўран лиеш.
10 июль – Мер Юмым жаплыме кече. Тиде кечын нужна, незер-влаклан полшыман, вет Мер Юмо нунымат серлаген шога да калык коклаште чўчкыдын незер еҥ семын коштеш. Мер Юмын кугу йолташыже – шулдыран имньыже, арам огыл тиде юмым кавасе имнешке маныт. Тидлан кєра тиде кечын имнье-влакым сайын ончыман да памаш вўдым йўктыман. Шудо шўймє кече.
Тиде кечын чўчкыдын йўр йўреш да шудым погаш экшыкым ышта. Но тиде йўр тарлан пайдале улеш.
Тиде кечын йўр йўреш гын, эше шым арня йўран лиеш. Игече ояр гын, шемшыдаҥ ума, йўран гын – тар.
11 июль – Сўрем водо (Петро кече — Кўсє мучаш). Нуж кече. Тиде кече деч вара нуж юзо вийжым йомдара. Нуж гыч куымо вынер шылыж корштымым пытара.
Ик ой почеш, кўртньышудо лач тиде йўдым пеледеш, кє тудым муэш чер деч эмлалтеш да поя. Вес ой почеш, пеледше кўртньышудым 21 июнь гыч 22 июньыш йўдым кычалман.
12 июль – Кўсє мучаш. Сўрем мучаш. Шўшпык мурен чарныме кече. Кугу Илыш Шочын Кугу Илыш Шочын Авам жаплыме кече. Шудым солымо кече. Руш-влак тиде кечын Велес юмыштым жапленыт. Марлаже тудо Кугу Илыш Шочын але Кўсє Юмо лиеш. Марий Элыште Кўсым Сўрем маныт.
«Сўрем» шомак, очыни, «шур» (тўкє) (фин. «сарви», эстон. «сарв», иран. «срва» шомак дене кылдалтын. Лач тышечын «шордо» мут лектын манын кертына (манси, хант «шор(е)п»; «сарп», «шарп», акрет инд. «шарабха»). Икманаш, «Кўсє» шомакат, «Сўрем» шомакат шордо сынан пўртўс юмо дене кылдалтыныт. Тиде юмын вийывал жапше 22 июнь гыч 12 июль марте шуйнен да кеҥежын эн шокшо да ямле жапше дене кылдалтын. Но Кўсє кумалтышым кунам эртарашлан марий-влак (поснак – Мишкан кундемыште) тылзымат эскереныт – у тылзе шочмым вученыт, тидлан кєра Кўсє кумалтыш ден Кўсє жап (22 июнь – 12 июль) кажне ийын тєр огыт тол. Кече тиде эрденат чўчкен нєлтеш. Палемден кодыман: илен толын, Кўсє Юмо (Кугу Илыш Шочын) Мер Юмо (Кугыеҥ) дене иктыш ушнен. Мер Юмо имнешке улеш, имньыже (ончычрак шордо лийын) лач Кўсє Юмо улеш манынат кертына.
Тиде кечын кум памаш гыч вўдым йўман да мушкылтман. Икманаш, Йомшеҥерымат (Кӱсӧ Юмо – Кугу Илыш Шочынын посна, вўдысє сынже) жаплыман. Тиде кечын тыгак Шурно Серлагышым жаплыман. Игече ояр гын, идалык сай лиеш. Йўр йўреш гын, шурно ума.
13 июль – Шошым ужатыме кече. Ожно шошо лач тиде кече марте шуйна манын ойленыт. Вет шошо – тиде чыла йырваш пеледме да кайык-влак мурымо жап. Шўшпык мурен чарныме кече деч вара моло кайык-влакат мурымыштым чарнат. Пеледыш пеледме жапат шеҥгелан кодеш – тўрлє емыж кушмо жап шуэш.
Куку мура гын, кеҥеж ояр да чевер лиеш.
14 июль – Шудым солымо кече. Юмын Авам жаплыме кече.
15 июль – Юмо Серлагыш ден Юмын Авам жаплыме кече.
16 июль — Маке кече. Тиде кечын чўчкыдын кўдырчан йўр йўреш. Шоктешўдыр (Лудо пыжаш) кече. Каваште Шоктешўдыр яндарын коеш гын, сонарлаш (кожлам кошташ) лўдде каяш лиеш. Ожно тиде тўшкашўдыр койын огыл гын, кожлаш коштын огытыл. Шоктешўдыр Илыш Шочын Ава (Ӱжара шўдыр) дене чак кылдалтын. Вет тудет кава гыч мландышке лудо сыным налын волен, арам огыл Шоктешўдырын ожсо лўмжє – Лудо пыжаш. Тугеже тиде кечын Ӱжара шўдыр дене кылдалтше Илыш Шочын Ава ден Юмынўдырым жаплыман.
17 июль – Кокияшым тўредаш ямдылалтме кече.
Тиде кече могай, Полан кечат (11 август) тугаяк лиеш. Пуше‰гыште нарынче лышташ-влак койыт гын, шыже ден теле вашке толыт.
18 июль – Тылзе пайрем. Тиде кечын Тылзе Он ден тылзе Авам жаплыман. Йўдым тылзым ончаш лекман. Но тидым марлан лекдыме
ўдыр-влаклан ышташ ок лий – Тылзе Он шкеж деке налын кертеш.
Тылзе чўчкен волгалтеш гын, лектыш сай лиеш. Тылзе оярын волгалтеш гын, игече шокшо да кукшо лиеш.
19 июль – Лупс кече. Тиде кечын лупс юзо вийым налеш да кушкылланат, кайыкланат, янлыкланат, айдемыланат вий-ал ден тазалыкым пуа, тўрлє чер деч эмлалташ полша.
Тиде кече деч вара кокияшым ўдаш тӱҥалме марте нимом ўдыман огыл.
20 июль – Сорла кече. Тиде кечын уржам тӱредаш сорлам ямдылыман. Тўредаш лекме кече (21 июль) шуматкечылан логалеш гын, тўредаш лач тиде кечын лекман. Кўдырчє Юмо ден Волгенче Юмым жаплыме кече.
Тиде кечын йўр йӱреш гын, икмыняр арня йўран лиеш. Йўр йўреш гын, поген пытарыдыме шудо шўеш.
21 июль – Тўредаш лекме кече. Модо кўмє кече. Тиде кечын чўчкыдын кўдырчан йўр лиеш. Нине кечылаште шокшо эн вийын лиеш.
Модо кўеш гын, уржа шуеш.
22 июль – Кияр кече. Ожно киярым лач тиде кече гыч кочкаш тў‰алыныт. Кияр вес ийланат умыжо манын, икымше пакчасаскам шолып кўрлын налман да пакчаште тойыман.
23 июль – Кўдырчым колыштмо кече. Тиде кечын Кўдырчє Юмо ден Волгенче Юмым жаплыман да кўдырчым колыштман. Тудет пич йўк дене кўдырта гын, изи йўр йўреш, шергылтарен кўдырта гын, кугу йўр лиеш.
Вўдлашка кече – тиде кечылан ер-влакым вўдлашка налеш.
24 июль – Шоктешўдырым (Лудо пыжашым) эскерыме кече. Тудет яндар коеш гын, уржа-сорла тургым сайын эрта. Шоктешўдырым эскерыман гын, тугеже Илыш Шочын Ава, Юмын Авам да Юмынўдырым жаплыман. Кўдырчым тиде кечынат колыштман.
25 июль – Кугу лупс. Тиде кече гыч лупс кугун возаш тў‰алеш. Тиде кечын тўрлє эмшудым погыман. Шинчам эмлыше шудо-влак гын поснак виян лийыт.
Эр лупс дене чурийвылышым мушман – тудет тӱрлӧ шинча чер деч эмла да шинчавочмым шӧра. Тиде лупс шудым погышо-влаклан гына экшыкым ышта – солымым нєрта.
Эрдене лупс кугун возеш гын, игече ояр лиеш. Йєршын ок воч гын, йўр йўреш.
26 июль – Шурно Перкем жаплыме кече. Тиде кечын эрдене, тўредаш лекме деч ончыч, Шурно Перкем жаплыман.
Игече ояр гын, шыже ояр лиеш. Кугу йўр йўреш гын, лектышым погаш ударак лиеш.
27 июль – Йўр йўраш да поҥго кушкаш тӱҥалме кече. Тиде кече гыч умбакыже йўр чўчкыдынрак йўреш да поҥго-влак кушкаш тӱҥалыт. Шырт кече. Тиде кечын шырт-влакым (шырт — аш єрт – поро чон але шўлыш) — кугезе-влакым жаплыман. Тиде кечын кугураклан суртышто лияш тыршыман. Ожно марий-влак Керемет-влакым (южо вере Керемеч маныт) огыл, а Шырт-влакым жаплен иленыт. Кереметым марий-влак акрет тюрк тиште-влак але булгар-влак дечын кўсынленыт. Тиде тюрк шомак, марлаш кусараш гын, лач «шырт» лиеш. Мутлан, алтаец-влак шырт-влакым «кёрмёс» маныт, телеут-влак — «кюрмюш». Икманаш, арам огыл эрвел марий-влак Керемет кумалтышым лач тиде жапыште эртарат (К¢сº деч вара тошто тылзын). Пошкырт кундемыште эн чот Султан тєра керемет жаплалтеш.
Лўмыштыжє чуваш-влакын тӱҥ – «Султи-тура» («Тура-тала») юмыштын лўмжє раш коеш. Угарман кундемыште марий-влак Султан тєра семын Суртаным жаплат. Тыштат чуваш йўла дене кыл раш палдырна. Вет «Султи-тура» пелен тўрлє «суратакан-влак» — полышкалышыже-влак улыт. Мутлан, «Чун суратакан тура» – чоным пуышо юмо але тєра, «Сурт суратакан тура» – Сурт юмо але тєра. Икманаш, йўлаштына булгар влияний пеш кугу. Но Шырт-влакым жаплымаш мондалтын гынат, Кугураклан кумалмаш (мутлан, Чумбылатым уштымаш) мондалтын огыл, а тудет саде шыртетак – кугезын чонжо улеш, манаш лиеш. Оҥай: руш «чёрт» мут лач марий шырт шомак гыч шочын. Амалже тыгай: марий-влакын кугезыштын чонышт (шырт-влак) рушлан осал лийыныт, тидын годым нуным чур-влак («шырт» ден «чур» мут-влак коклашке ик вож раш шижылтеш, марий йылмыште «т» букваже ожно шуко чотым ончыктен кертын) араленыт. Тыгаяк сўретым марий да татар-влак коклаште ужына: татар-влакын поро «ийешт-влак» марийлан осал ияшке савырненыт.
28 июль – Кеҥеж рўдє. Тиде кечын кече моло кече деч ояррак волгалтара. Калык ой почеш, тиде кече кеҥежын рўдыжлан шотлалтеш. Тугеже тиде кечын Кугу Илыш Шочын ден Илыш Шочын Авам жаплыман… Кугу пашам ыштыман огыл. Шурным тўредше-влаклан чўчкыдын тўрлє екысуко-влак – осал шўлыш-влак кончен кертыт. Кава шўтлымє кече. Тиде кечын чўчкыдын йўр йўрмылан кєра, кава шўтла маныт.
29 июль – Йӱштӧ йўд. Тиде кече гыч йўдлан йўкшемдаш тӱҥалеш. Шурным тўредаш лекме кече. Ик ой почеш, шурным 21 июньыштак тӱредаш лекман, вес ой почеш – лач тиде кечын. Тиде кечын Кугу Илыш Шочын ден шурно перкем жаплыман. Тӱредаш лекмеке, пасу тӱрым тӱредде кодыман (Кугу Илыш Шочын Юмын але Шурно перкен пондашыжлан шотлалтын), тиде пондашлан нигӧ логалын огыл, коклан, эсогыл, ӱдырамаш-влак нуным моторын пуненыт. Икымше кылтам кудышко намиен пыштыман. Тудо телым тӱрлӧ чер деч эмлалташ полша. Тиде кече гыч кайык-влак шокшо элышке каяш шонаш тӱҥалыт.
Игече тӱтыран гын, поҥго ума.
30 июль – Шурнысавыш кече. Кукшо волгенче шурным шуара да шудым рӱдаҥда. Калык ой почеш, тиде кечын Вӱд Онын ик ӱдыржӧ шочын. Но тудет, ачаже пелен илен шерже теммеке, мландышке шылын куржын. Тидлан кєра Вӱд Он тиде кечын моткоч шыдешка да кавам волгалтара.
Шыже могай лийшашым эскерыме кече.
30, 31 июль да 1 август могай лийыт, шыже тугай лиеш.
31 июль – Мончаш пурымо кече. Тиде кечын у выньык дене мончаш пурыман. Поҥго ден емыжым погымо кече.
