4 февральыште «Марий Эл» газетналан 105 ий теме. Тиде тичмаш датына лӱмеш «105 ийлан – 105 книга» акцийым эртарышна. Тушко уло коллективна дене чолган ушнышна, южо молат кумылым ончыктышт да погымо книганам Шернур районысо Кукнур школ ден верысе библиотекылан пӧлеклаш мутланен келшышна. Мутнам кодшо кугарнян, 7 февральыште, шукташ лийна да коллективна дене корныш тарванышна.
Школышто
Палемдыме верыш толын шумеке, школ кудывечыш пурымеке, тушто драматург, сотемдарыше (чапкӱштӧ тыге возымо – авт.), мер пашаеҥ Александр Фёдорович Конаковлан шогалтыме чапкӱ воктене тӱшкан войзалтна. Тылеч вара тунемме верыш пурышна. Туштыжо мемнам директор Сергей Никандрович Конаков вашлие. Толмо амалнам каласышна да тӱҥ сомылнам шуктышна – чумырымо книганам, тыгак газетнамат пӧлеклышна. Изирак торжественный ужаш деч вара вуйлатыше мемнам школ мучко ончыктен коштыктыш. Тачысе кечылан тыште 191 йоча шинчымашым пога. Шагалжак огыл.
Ӱдыр-рвезе-шамычлан сайын тунемаш, шочмо марий йылмынам йӧраташ тыланен, верысе тӱвыра да каныме рӱдерыш корнынам виктарышна. Лач тушто библиотеке верланен. Акцийыште погымо книганан вес пелыжым тышке пуэн кодышна. Ынде Кукнур кундемыште марий книга ден «Марий Эл» газетнам лудшо-влак палынак ешаралтыт манын ӱшанена.
Йӱштӧ Кугыза деке — унала
Поро пашам шуктымеке, каналташат лиеш. А Кукнур кундемыште эн тӱҥ каныме вер кызыт могай? Туге, тӱҥ марий Йӱштӧ Кугызан илемже! Кузе йоҥга вет?! Тудым ышташ шонымо, вара ышташ тӱҥалме, чоҥымо, кумдыкшым тӱзатыме, пытартышлан торжественно почмо нерген – вес семын каласаш гын, шочмо кажне ошкылжо нергенак — возен шогенна гын, тудым ямдыжым ужшашак улына, шонышна. Арам мо журналист улына? Тудо чылажымат шке шинчаж денак ужшаш да аклышаш!
Теве ме Кукнур села гыч лекна да шола велыш, изирак уремыш, савырална. Ынде пасу корно дене кудалына. Тудым шӱкымӧ. Аҥысырракын чучо, но, нимат огыл. Тӱҥжӧ – школ воктенысыла пижын ышна шич. Уке гын адакат тусыла шӱкен толашаш логалеш ыле…
Толын шуна. Автобус гыч волышна. Теве тудо, Йӱштӧ Кугызан илемже! Ынде мемнанат, марий калыкнан Йӱштӧ Кугызажын резиденцийже уло! Тидыже эсогыл кугешнаш тарата. Санденак меат тиде верыш толмыланна куанен темын огынал!
А тудын пӧртшӧ могай?! Ялт йомакысе гаяк! Тӱжвал велжым ошалге канде, пу гыч пӱчкедыме сылне узор-шамычым ош чия дене чиялтыме да туге сӧралын коеш!
Тӱрлӧ организационный манме йодышым каҥашыме жапыште ме «ватрушко» денат мунчалтен, снегоход денат кудалышт шуктышна.
А вара чыланнам корныш тарватышт. Тыглайыш огыл, а «йомак корныш». Эше эрдене игече пылан ыле гын, ошкылмына годым тудо шинча ончылнынак койын вашталте: лум шыма-ан гына мландӱмбаке велаш тӱҥале, уло кундемым чевертен-волгалтен, пыл шеҥгеч кече ончале да йырым-йырысе кумдык чинчын-вунчын йылгыжалте! Пуйто пӱртӱсшак уло марий кундемнан Тӱҥ Йӱштӧ Кугызажын илымышкыже мемнан толмынам вучен!
Чодыра оза, Вувер кува…
Йомак тӱняшке пурымо капка семын ыштыме верыште мемнам Йӱштӧ Кугызан полышкалышыже, Чодыра оза, вашлие. Кожлаште шкем кузе кучаш кӱлмӧ, мом ышташ лийме, мом уке нерген каласкален, Эмлыше ден Мужедшын «сурт-оралтышкышт» конден пуртыш. Тудыжым моткочак ойыртемалтшын келыштарыме: ожнысо кӱнчылам, ӱстембалым вераҥдыме. Туштыжо мемнан, уна-шамычын, толмылан, шокшо шудо чайымат шолтен ямдыленыт ыле да тудым йӱктышт, калаче дене сийлышт. А чоҥымо изи пӧрт гайыште тиде жапыште Мужедше кува ончыкылыкым радамлен. Тудыжо чын мужедшак маньычат, пурен лекташ кумылан-влак мемнан коклаште я-ятырынак лектыч.
Тылеч вара корно «Осал шӱлыш лап» верыш шуйналте. Туштыжо тӱҥалтыште Вувер кува чотак осалын кояш тӧчыш. Но меже вет газет пашаеҥ-шамыч миенна. А журналист кӱлеш годым поро шомакымат муын мошта, кӱлеш годым «пӱшкылешат». Тудо шыдыжым пеш «шыжыктылнеже» ыле. Но мемнан-шамычше «Тый эн мотор улат!», «А ӱпетше могай мотор тӱсан! Мелированийжым кушто ыштыктенат?» монь манын ӱедычат, куаненат кайыш да… кумылжат волыш. «Те мыйым мотор отыл» манаш, уда шомакым ойлаш тӱҥалыда, шонышым. А те эре сайым веле ойледа, да ни вурседылаш, ни ӱштервоштырем дене «почкаш», — мане.
Тылеч вара Овдан туштыжланат вашмутым пеш писын муна. Но теве Киямат ӱдыр лекте гын, сайынак индырыш, «осал шӱлыш лапыште» улмым сайынак палдарыш. Иктаж-мом тудын семын огыл ойленна але ыштенна гын, тыманмеш торжаракын вашештен. А кузе тудо ӱнарнам да писылыкнам тергыш?! Эн ончычак, кок командылан шелалтын, тӱрлӧ конкурс гоч эрташ логале. Икымшыже, паледа, могай ыле? Баба Яга семын ӱштервоштырым «кушкыжын» «чоҥешташ»-куржаш кӱлын! Э-э толашышна ве-ет! Да-а, але марте чылт тыгайжымак ышташ – Баба-Яга лийын ончаш – логалын огыл ыле такше… Эше кузе гына ыш терге?! Укватыш кӧршӧкым шынден куржалашат, шогалтыме пу комылям портышкемым кудалтен йӧрыкташ тӧчашат перныш. Мучашлан, йыр шогалын, ӱштервоштыржо гоч ялт изи йочалак тӧрштылна!
Вара мемнам корныштына Сонарзе вашлие да «Сонарзын верышкыже» наҥгайыш. Туштыжо дартсым кышкышна, корзиҥгашке пӱгыльмым логалташ тыршышна. Но эн чотшо чылалланнат пневматический винтовко гыч лӱйкалаш келшыш. Мемнан, журналист-шамычын, перана веле огыл, шукыштын шинчанат эше пӱсӧ! Сонарзе эсогыл ӧрӧ. «Тыгай пӱсын лӱйкалыше-влак чӱчкыдынак огыт вашлиялт!» — мане.
«Маска лукышто» мемнам кӧ вучен? Чын, Маска. Но тудо помыжалтарымылан сырышат, шыдыжымат ончыктыш да ик пашаеҥна ӱмбаке «кержалте». Вараже мешак дене ваш перкален, лаптыртыме оҥго гайым шупшын, вийнам тергыш.
«Йомак корнын» вес пунктшо «мунчалтыме вер» ыле. Ну, тидыж нерген кузе ойлашат ом пале. Тидым шижаш кӱлеш! Очыни, иктаж шагат наре тушто ялт изи ньога гаяк курык гыч «ватрушко» дене мунчалтен кийышна. Икте вола – «трамплиныште» тӧршталта, «ватрушкыж» гыч чоҥештен лектеш да, шкеже ик велке, садыже вес велке миен возыт. Весе вола – мучашыш миен шумо деч ончыч, катапультироватлалтын, вуйжо гоч савырнен, корно тӱрыш миен возеш. Кумшо «сальтом» ышта. Нылымше, мутлан, вуйлатышына, икымше гана волымыж годым пел курыкшым мунчалтен шуктыш. Вара, тӧршталтен, «ватрушкыж» гыч лектын возо да кодшо эше пел кужытшым курткыж дене ӱштын волыш. Но ласкан гына кынел шогале да лум дене ошем пытыше ӧршыжым ӱштылын, ӧрын пелештыш: «Мо тиде ыле? Мый шым умыло…» Икманаш, тиде татым ужашак да шке коваште дене шижашак кӱлеш!
Кунамсек тыге орадыланыме огыл ыле?! Ужыда ыле гын, ты жапыште куаннаже мыняр лийын?! Шкеже ноен пытенна, курыкышкат пыкше веле, шӱлешт-шӱлешт, кӱзена. Кычкырен-кычкырен, логар коршта. Но тиде мо?! Так, кырча-марча!
Изи йочала тӧрштылын, модын, мунчалтен, жапымат монденна. Кечывал шумым шужышо мӱшкыр, конешне, палдарен. Но тидын нерген шонаш ярсыме мо? Санденак йомак корнын пытартыш пунктышкыжат ятырлан варарак веле миен шуна.
Тушкыжо пурымо деч ончыч мемнам, ноен, пӱжалт, чеверген пытыше, тыгодымак моткочак куаныше-влакым Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдыр вашлийыч. Нунат мемнан семынак чодыра лоҥга гыч тольыч. Но йолын але имне дене огыл, а снегоход дене! Илыш ончыко каяс. Уремыште – XXI курым! Цивилизаций!
Нуно мемнан толмылан куанымыштым шылтыде каласышт, тидын дене саламлышт. Тылеч вара школышто тунемме изи годсо пагытысыла Йӱштӧ Кугызалан ныл корнан почеламутым марла лудын пуышна. Тидлан Лумӱдыр мыланна кампеткам кучыктыш! Мемнан дене пырля «Ямде лий!» газетын икмыняр пашаеҥже миеныт ылят, нуно икшыве-шамычын ыштыме тӱрлӧ деч тӱрлӧ «Йӱштӧ Кугызам» кочайлан кучыктышт.
Вашлиймаш историеш кодшо манын, «йомак корнын» пытартыш пунктыштыжо пырля шогалын фотографироватлалтна. Тылеч вара чыланат илемышкыже пурышна да шӱрашан мелна, когыльо, эгерче, моло тамле кочкыш дене сийлалтна.
Ончыкылан шонымаш
Мом ойлаш, кызытат резиденций сӧрал. Адакшым ойыртемалтше «йомак корным» шонен муыныт. Тудыжым йоча-шамычлан веле огыл, кугыеҥ-шамычланат эрташ моткочак оҥай. Но тыште пашам ыштыше, районысо тӱвыра аланыште тыршыше, тыгак муниципал образований, администраций вуйлатыше-влакын, марий тӱвыра ден йӱла верч чонышт йӱлышӧ моло еҥын Йӱштӧ Кугызан илемжым эшеат шараш да мален але жаплан илен лекташ верым, мончам ышташ шонымашышт уло. А кеч-моланат эн ончычак шийвундо кӱлеш. Сандене полшаш кумылан-влак лектыт гын, эшеат сайрак лиеш. Тунам нине чапле шонымашыштымат тыште тыршыше-влак вашкерак шуктен кертыт. А тыге гын, уна-шамычланат эшеат йӧнан лиеш, толын каяш кумылан-влакат ешаралтыт. Тугеже изи гына мотор марий кундемна нергенат тӱняште шукынрак палаш тӱҥалыт!
Эх, сӱан, сылне марий сӱан!..
Йӱштӧ Кугыза дене теммешке веле огыл, манмыла, тореш кайымешкак кочмеке, кужу жаплан шарнымашеш кодшын жапым веселан эртарымеке, мӧҥгеш Йошкар-Олашкына тарванышна.
Но корнышто эше ик вере чарналташ кутырен келшышна — Кукнур кундемысе Келшымаш памашыш пурен лекна. Шӱргынам шӱялтен, ший гай яндар вӱдым подылын, уэш автобусыш шична. Но, мо, шонеда? Ындежым Марисола памаш воктене кӱвар тураште корнына марий сӱан дене лач ваш лие. Ялысе йӱлам шарналтен, мыскарам ыштымыла, нунын корныштым авырышна. Шернур район Шӱдымарий ял качылан У Торъял район Крешын Руй ял гыч ӱдырым кондат ыле. Палыме лийна, мутым вашталтышна, пырля мурышна, куштышна, фотографироватлалтна да мойн… Сӱан вате-шамыч тиде татым газетыштына ончыкташ моткочак йодыш. Тыгай пиалан жапым молан ончыкташ огыл?! Ончыктена!
У лийшашак!
Сӱаным вашлиймаш – моткочак сай пале. Тиде эн ончычак – у еш шочмаш. Тугеже мемнан пашаштынат ала-мо у лиеш… Такшым лийшашак. Пӱртӱсыш лектын, чодыра коклаште яндар южым шӱлалтен толын, ушыштына ынде тӱрлӧ сай, оҥай да у шонымаш-влак шочыт, очыни. Сандене тыгай «перезагрузко» кӱлешак. Тудо моткочак пайдале. Йоча пагытыш угыч пӧртылат, уэш изи икшыве гаят чучат. Тиде веле мо? Пуйто угыч шочат!
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
В.Смоленцевын фотожо
