Российысе марий-влакын федерал калыкле-тӱвыра автономийышт ден Марий тӱвыра рӱдерын илышыш шыҥдарыме «Келшымаш урок» проектышт почеш 20 октябрьыште Йошкар-Олаште удмурт тӱвыра кече эртен.
Удмурт калык да тудын илыш-йӱлаже, муро поянлыкше, тӱвыраж дене палдараш лӱмынак Кугу Карлыган тӱвыра пӧрт пеленысе «Зардон» ансамбльже толын.
Марий Турек районыш удмурт-влак кок курым ончычак илаш толыныт улмаш. 2010 ийысе Россий калык переписьын данныйже почеш, республикыштына 1900 утла удмурт ила. Мутат уке, шукынжо – Марий Турек районын кечывал вел ужашыштыже. Кугу Карлыган йыр шым удмурт ял уло. Шке жапыштыже удмурт йылмым школлаштат туныктымым чарненыт, телепередачымат ончаш, газет ден журнал-влакланат возалташ йӧн лийын огыл. Шочмо йылме дене лач мӧҥгыштышт веле мутланеныт. Удмурт-влакым арален кодаш манын, Удмуртийын Национальный политике министерствыже Удмурт тӱвыра рӱдерым Марий Элыште, ты калыкын тӱшкан илыме кундемыште – Марий Турек район Кугу Карлыган сельсоветыште – почаш ойым пуэн. Ынде 25 ий ты рӱдер Кугу Карлыганыште пашам ышта. Тӱдын тӱҥ сомылжо – удмурт калыкым вияҥдаш, йӱлам, тӱвырам арален кодаш да ты пашаш шукырак еҥым кумыландаш, вес республикласе, областьласе удмурт рӱдер-влак дене кылым саемдаш, тусо усталык коллектив-влак дене палыме лияш да тӱрлӧ пайремым, конкурсым пырля эртарыме дене калыкын йӱлаж ден тӱвыражым, музыкальный культурыжым сайынрак пален налаш.
Рӱдер шке пашам сайын шукта: Татарстан, Башкортостан, Удмурт республикласе, Киров ден Пермь областьласе удмурт тӱвыра рӱдер-влак дене кылым куча. Тыгак Удмурт национальный политике ден Тӱвыра, печать да увер, образований министертвыла, «Удмурт кенеш» ассоциаций, «Дэмен» удмурт культур обществе, Удмурт Гостелерадиокомпаний, газет ден журнал редакцийла дене кылже пеҥгыде.
Шошо пасу паша пытымеке, Кугу Карлыганыште да воктен яллаште илыше-влак Удмурт тӱвыра рӱдерын эртарыме «Гырон быдтон» пайремышкыже кумылын ушнат. А «Выль нянь сиён» («У саска пайрем») фестивальыш удмурт-влакын тӱшкан илыме икмыняр кундемышт гыч уло кумылын толыт.
Рӱдер верысе тӱвыра пӧртыштӧ верланен.
– Тӱвыра пӧрт пелен усталык шӱлышан 19 коллектив пашам ышта. Нунын кокла гыч «Зардон» калык фольклор ансамбль поснак шукыштлан палыме. Тудо 45 ий утла Марий Элыште илыше калыкым удмурт тӱвыра дене палдара. Ты коллективым ятыр ий Мария Аркадьевна Галаватских вуйлатен. Кызыт тудо – сулен налме канышыште, – каласкала Кугу Карлыган тӱвыра пӧрт вуйлатыше Наталья Иванова. – Ансамбль район чапым республикыште веле огыл, Россий кӱкшытыштат арала. Мутлан, «Алтын-Майдан» фестивальыште ятыр гана лийынна, тений кеҥежымат тушко миенна, да мастарлыкнам кӱкшын акленыт. Сандене Йӱдвел Осетийыш мемнам уэш ӱжыныт.
Кызыт ансамбль – Владикавказыште. Ты гана тушто эртаралтше «Алтын-Майдан-Алания» инклюзивный фестивальыште тудо «Половичок» куштымашым, «Шорт миськон» («Шӱртым мушмаш») йӱла композицийым ончыкта, тиддеч посна «Атлеш» этноконкурсыш ушна.
«Зардон» ансамбльыште – коло утла участник. Нунын радамыште рушыжат, марийжат, удмуртшат улыт. Коллективыш тӱвыра пӧртын пашаеҥже, повар, продавец да моло специальность дене тыршыше-влак, тыгак школышто тунемше-шамыч кумылын коштыт.
– Кугу Карлыганыштак шочын-кушкынам, ик жап Удмуртийысе Сюмси селаште иленна, пашам ыштенна, сандене удмурт калыкын тӱвыраж ден йӱлаже мылам моткоч лишыл. Ачам – руш, авам – марий. Но авам удмуртлат, татарлат умылен да мутланен моштен. А тый шкендым кӧлан шотлет? Тыге коклан йодыт мый дечем. «Финн-угор ӱдырамашлан» мыскара семын тыге вашештем. Мылам марий муро-влак моткоч келшат, а кунам удмуртла мурымым колам, кумылем кавашке пуйто нӧлталтеш, – чонжым почо Н. Иванова. – Удмурт калык кочкышымат ямдылаш йӧратем.
Ансамбльын репертуаржат тӱрлӧ калыкын муро ден куштымашыжлан поян. Тидланак кӧра сценыш чиен лекшаш вургемыштат моткоч шуко.
Ансамбльын участникше-влак пошкудо регионыш экспедиций шотан вашлиймашке чӱчкыдынак лектын коштыт, кугурак ийготан-влак деч удмурт калыкын вургемже, койыш-шоктышыжо, мурыж ден куштымашыж нерген йодыштыт.
– Шукерте огыл татар ялыш, шошма удмурт-влакын илыме кундемыш, миен коштынна. Теве тыгай вургемым тушто муынна, – йошкар куэм гыч ургымо ӱмбал вургемжым, камзолым, ончыктен каласкала ансамбльын участницыже Наталья Юрьевна. – Тудым кузе чийыме, йымалсе тувырын кужытшо могай лийшаш, йыдалым кузе пидме да моло нерген ковавай-влак деч шуко йодыштынна. Чаманаш кодеш, вургем тоштеммылан кӧра шукынжо тудым кудалтеныт. А теве ик ӱдырамаш дене ныл камзолым муынна да тидлан изи йочала куаненна. А тыгай чиемым удмурт ӱдырамаш-влак ожнак шке куымо шемалге-йошкар тӱсан куэм гыч ургеныт. Тидыж денак тудо мыланна шерге.
Удмурт калыкын вургемже шинчалан вик перна, тушто утларакше шемалге-йошкар тӱсым кучылтмо. Пайрем касыште тыгай вургемым чиен, артист-влак удмурт мурым муралтышт, кушталтышт да залыште шинчыше-влакымат кушташ туныктышт. А туштыжо могай гына калыкын шочшыжо лийын огыл!? Марийже, рушыжо, татарже, таджикше, тыгак Азербайджан, Дагестан да моло кундем гыч толшо-влак, икте-весе дене кидым кучен, весела удмурт сем почеш куштеныт. А удмурт-влакын куштымашышт моткоч весела, кумылым нӧлтышӧ.
– Куштымашым вашке тунемаш лиеш, а удмурт калык муро нелынрак шарналт кодеш, – палдарыш ансамбльын участницыже, тӱвыра пӧртын художественный вуйлатышыже Алёна Семенова. – Ондак мый Арбор тӱвыра пӧртыштӧ пашам ыштенам. Тышке кум ий ончыч толынам. Марий калык дене пашам ыштен тунеммеке, одо-влак коклаште нелырак лиеш шоненам ыле, но чылан ака-шӱжар, иза-шольо семынак порын вашлийыныт, кертмышт семын полшат.
Кубыз – удмурт калыкын семӱзгарже. Вашлиймаште Веста Андрееван ты семӱзгарым шоктымыжым тӱткын ончышна, колыштна. Йӱкшӧ скрипкын гай шокта, южышт ияговыж денат таҥастарат.
– Кугу Карлыганыште ты семӱзгарым Кугу Отечественный сарын ветеранже Тихон Игнатьевич Петров веле шоктен. Кок ий ончыч тудо ош тӱня деч чеверласыш. Чаманаш кодеш, тудын деч ты мастарлыклан нигӧ тунемын кодын огыл. Кубыз да тудын йӱкшӧ ынже йом манын, эркын-эркын шокташ тӱҥальым. А семӱзгарым Ижевскысе мастар еҥым ыштен пуаш йодынна. Кубызым шокташ рвезе-влакым туныкташ шонем, – каласыш Веста.
«Зардон» ансамбльын участникше-влак удмурт калыкын ожнысо йӱлажым, тӱвыра поянлыкшым аралат, калык коклашке шарат да тукым гыч тукымыш шуен толыт. Ты сомылым кажныже чон йодмыж почеш, йӧратен шукта. А тидым удмурт йылмым палыдыме-влакат вашлиймаште сайынак шижыч.
– «Келшымаш урок» проект моткоч кӱлешан. Тыгай вашлиймаш гоч республикыште илыше тӱрлӧ калыкын тӱвыраже, йӱлаже дене лишкырак палыме лийын, икте-весе дене мутым вашталтен кертына. Садлан вашлиймашке самырык-влакат куанен погынат, – каласыш шке шонымашыжым Азербайджан диаспорын самырык-влак пӧлкам вуйлатыше Рамиль Оруджов.
Чынжымак, Марий кундемыштына шуко тӱрлӧ калык ила. Кажне калык – кумда элнан изи ужашыже, сандене ме чылан пырля, икте-весе дене келшен, ваш-ваш пагален, полшен илышаш улына. Тунам гына Российна пеҥгыде, тудын ончыкылыкшо волгыдо лиеш. Тидлан йылмым палыдыме чарак лийшаш огыл.
Алевтина Байкова
Авторын фотожо
